Orzeszkowa Eliza

ELIZA ORZESZKOWA

Nad Niemnem oraz o botanicznych zamiłowaniach pisarki (notatki do referatu)

Pseud. i krypt.: Bąk (z Wa-Lit-No); E. O.; Gabriela Litwinka; Li....ka.
Ur. 6 czerwca 1841 w majątku rodzinnym Milkowszczyzna koło Grodna; córka Benedykta Pawłowskiego,
zamożnego ziemianina o wykształceniu prawniczym, i Franciszki z Kamieńskich. Po śmierci ojca w 1843 roku
i drugim zamążpójściu matki w 1849 jej wychowaniem zajmowała się głównie babka, Elżbieta Kamieńska.


Nieznany malarz polski, Portret Franciszki z Kamieńskich Pawłowskiej z córeczką Elizą, późniejszą pisarką Orzeszkową.
Data powstania: 1843/44; olej na płótnie; wymiary 76 x 62; numer identyfikacyjny MP 4665 MNW; Muzeum Narodowe
w Warszawie (Zbiory Sztuki Polskiej do 1914 roku) – https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/510138

Po śmierci jedynej siostry Klementyny w 1851 została umieszczona na pensji sakramentek w Warszawie,
gdzie przebywała do 1857. Na pensji była koleżanką Marii Wasiłowskiej, późniejszej Konopnickiej.

Na jej zdolności literackie wywarł znaczny wpływ nauczyciel języka polskiego Ignacy Kowalewski.
Ukończyła pensję w szesnastym roku życia i w kilka miesięcy później została wydana za mąż za krewnego
jej ojczyma, Piotra Orzeszkę. Zamieszkała w majątku męża Ludwinów koło Kobrynia na Polesiu.

Tu rozpoczęła pracę samokształceniową oraz zorganizowała szkółkę dla dzieci wiejskich.
W 1862 dłuższy czas spędziła w Warszawie, dążąc do zerwania niedobranego małżeństwa.
W powstaniu styczniowym wzięła udział, podejmując prace w zakresie służby pomocniczej na rzecz powstańców.
Późną wiosną 1863 gościła w Ludwinowie przez około dwa tygodnie Romualda Traugutta, którego następnie
odwiozła do granic Królestwa. Z tego powodu jej mąż został aresztowany jesienią 1863,
a w marcu 1865 zesłany do guberni permskiej.

Po sprzedaży Ludwinowa zamieszkała w Milkowszczyźnie i tu kontynuowała pracę oświatową, organizując
szkółkę dla dzieci wiejskich oraz rozpoczęła twórczość literacką.


Kazimierz Pochwalski (1855-1940), Eliza Orzeszkowa (portret, 1879) – ol. tekt. 47,4 x 36 cm;
Muzeum Literatury w Warszawie – https://pochwalski.edu.pl/galeria/kazimierz-pochwalski-1855-1940/
 

Debiutowała w 1866 w „Tygodniku Ilustrowanym” opowiadaniem „Obrazek z lat głodowych”.
Jeszcze przed powrotem do kraju Piotra Orzeszki po amnestii w 1867 wszczęła proces o unieważnienie małżeństwa.
Powodem było uczucie do młodego lekarza Zygmunta Święcickiego. Jednak do powtórnego jej małżeństwa nie doszło,
choć uzyskała unieważnienie ślubu w 1869 roku.


Grodno. Dom Elizy Orzeszkowej (karta pocztowa). [Grodno:] Księgarnia "Promień", [ca 1930];
rozmiar: 9x14 cm. FBC – http://bc.wbp.lublin.pl/dlibra/doccontent?id=22749
 

Pod koniec tego roku przeniosła się do Grodna, a w 1870 sprzedała Milkowszczyznę. Do tej decyzji przyczynił się jej doradca
prawny i jeden z nielicznych przyjaciół, Stanisław Nahorski. Wiążąca ich później miłość doprowadziła po latach dwudziestu kilku
do małżeństwa w 1894, po śmierci żony Nahorskiego.

W swych utworach zajmowała się najważniejszymi problemami współczesności. Brała udział w ruchu emancypacyjnym kobiet,
pisząc m.in. rozprawę „Kilka słów o kobietach” (1870) oraz „Martę” (1873). W 1875-1876 wygłosiła kilka odczytów w Warszawie
(m.in. „O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia”, „O niedolach dziecięcych”).


Aleksander Regulski (1839-1884), Eliza Orzeszkowa (drzewor. ; 19x14,5 cm ; 1876).
Sygn. aut. wzoru monogr. wiązanym. Nazwa aut. wzoru: Franciszek Tegazzo (1829-1879).
Ryc. z: "Tygodnik Ilustrowany" 1876 nr 13, s. 193.
Polona – https://polona.pl/item-view/f5275ade-58d2-4200-bcb5-23364359c7d7?page=0
 

W 1879 w Wilnie założyła wspólnie z Wincentym Chełmińskim spółkę księgarsko-wydawniczą pod firmą „E. Orzeszkowa i S-ka”.
Księgarnią kierował Wacław Makowski. Firma ta wydała dwadzieścia pozycji rozpoczynając od studium społecznego
Orzeszkowej „Patriotyzm i kosmopolityzm” (1880).

Po zamknięciu księgarni i rozwiązaniu spółki wydawniczej przez carski Departament Policji pozostawała przez pięć lat
w Grodnie pod nadzorem policyjnym. W 1883 warszawski wydawca Salomon Lewental zawarł z nią umowę na tanie zbiorowe
wydanie jej pism. Ukazało się 47 tomów w latach 1884-1889. Wiele utworów Orzeszkowej tłumaczono na obce języki.

W czasie wielkiego pożaru Grodna w 1885 uległo zniszczeniu jej mieszkanie wraz ze znaczną częścią księgozbioru
i autografami niektórych utworów. Jej ówczesna działalność na rzecz pogorzelców (apele do władz, listy, artykuły) przyniosła
znaczne efekty finansowe dla najbardziej poszkodowanych.

W 1886-1888 napisała swoje dwie najlepsze powieści: „Nad Niemnem” i „Chama”.
Drukowała w czasopismach artykuły i studia dotyczące literatury, spraw społecznych oraz o tematyce folklorystycznej
(„Ludzie i kwiaty nad Niemnem”, 1888-1891).
Ulubionym jej zajęciem było tworzenie artystycznych zielników z suszonych kwiatów.


Meir Rubinstein (fotograf), Portret Elizy Orzeszkowej (1841-1910). Miejsca powstania: Grodno; czas powstania:
ok. 1900-1910; rodzaj: fotografia z natury (odbitka fotograficzna, wym. 21,9 x 16,3 [32,3 x 27,4];
Muzeum Narodowe w Warszawie – https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/1003659
 

W 1891 uroczyście obchodzono ćwierćwiecze jej twórczości literackiej. Dwa lata później dedykowano jej księgę pt. „Upominek”,
w której znalazły się utwory wielu autorów. W 1894-1896 prowadziła wykłady z literatury i kultury polskiej dla młodych dziewcząt.
Zajmowała się ponadto działalnością społeczno-filantropijną. Na rzecz Kasy ubogich organizowała często loterie, pomagała osobiście
i skłaniała znajomych do ofiar na cele charytatywne, zabiegała o zagraniczne stypendia dla zdolnej młodzieży.

W 1899 była ostro atakowana przez część prasy za umożliwienie druku rosyjskiego tłumaczenia „Argonautów” z rękopisu,
co spowodowało wyprzedzenie polskiego pierwodruku. W 1902 była współorganizatorką jubileuszu Marii Konopnickiej,
dla której za uzyskane fundusze zakupiono dom z ogrodem w Żarnowcu.


K. Truskowska (fotograf), Salon przyjęć w mieszkaniu Elizy Orzeszkowej w Grodnie, z kolekcją darów
jubileuszowych złożonych z okazji 40-lecia pracy twórczej pisarki, uroczyście obchodzonego w 1906 roku.
Grodno (1906-1910); fotografia z natury; 17,9 x 23,9 [27,1 x 34,7].
Muzeum Narodowe w Warszawie – https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/995809
 

W 1904 Orzeszkowa była kandydatką do nagrody Nobla, ale jej nie otrzymała. W 1905 przeciwstawiając się, nie po raz pierwszy,
wzrastającemu antysemityzmowi, współdziałała przy wydaniu zbioru szesnastu nowel żydowskich „Z jednego strumienia”,
poprzedzonego przedmową jej pióra. W tym też roku podjęła współpracę z „Kurierem Litewskim”, od 1907 była kierowniczką literacką,
w 1907-1909 drukowała tu felietony „O książkach”. W 1908-1909 współpracowała z „Przeglądem Powszechnym”
(tu jej proza poetycka „Z myśli wieczornych”). Była też członkiem honorowym Koła literacko-artystycznego we Lwowie
oraz Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich w Warszawie.

Zmarła 18 maja 1910 w Grodnie i tam została pochowana. W pogrzebie 23 maja 1910 uczestniczyły delegacje
z różnych stron Polski. W testamencie zapisała bibliotekę i dary z okazji jej jubileuszy wileńskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk,
którego była współzałożycielką i pierwszym członkiem honorowym.

Zob.: Halina Gacowa, Eliza Orzeszkowa, Wrocław 1999 (Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut” [t.] 17, vol. 2);
publikacja dostępna także w wersji elektronicznej – http://rcin.org.pl/dlibra/publication/80302
Jerzy Cieślikowski, "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej : rozważania nad semiotyką mitów religijnych, „Pamiętnik Literacki”
t. 60 (1969) z. 2, s. 65-80; tekst dostępny w Internecie – https://bazhum.pl/bib/number/2154/


Widok na Niemen przepływający przez Grodzieńszczyznę (2013).
Wikipedia – https://pl.wikipedia.org/wiki/Nad_Niemnem|
 

Nad Niemnem – społeczno-obyczajowa trzytomowa powieść Elizy Orzeszkowej z 1888 roku.
Przedstawia panoramę polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku, nawiązując również do czasów powstania styczniowego.
Powieść publikowano po raz pierwszy w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” od stycznia do grudnia 1887 roku.
W postaci książkowej Nad Niemnem ukazało się w edycji warszawskiego Gebethnera i Wolffa w roku następnym.


Eliza Orzeszkowa (1841-1910), Nad Niemnem (1886-1887 ; Rps 9573 II t. 1). Powieść pisana była
w Miniewiczach i Grodnie od lata 1886 do sierpnia 1887 r. Do 1939 r. rękopis znajdował się w Muzeum
w Grodnie; oprawa: półpłótno; XX w. Autograf z licznymi skreśleniami i poprawkami autorki, na pierwszej
karcie tytuł ręką autorki. W 1938 r. L. B. Świderski w Pismach Orzeszkowej dał wydanie oparte na autografie,
które jest podstawą wszystkich wydań późniejszych.
Polona – https://polona.pl/preview/07a70e84-afc2-4780-bcb2-3624f83a3a79


Nad Niemnem – powieść publikowano po raz pierwszy w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”
od stycznia do grudnia 1887; w postaci książkowej Nad Niemnem ukazało się w edycji warszawskiego
Gebethnera i Wolffa w roku następnym. „Tygodnik Illustrowany” Warszawa 1887 (t. IX) nr 209-234.
FBC – https://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/doccontent?id=1148

Stanisław Brzozowski (1878-1911) nazwał Orzeszkową „młodszą siostrą Mickiewicza”. Popularność powieści przekroczyła oczekiwania
autorki, ale spowodowała też zainteresowanie cenzury, o ile pierwsze wydania przeszły bez zastrzeżeń, o tyle planowane czwarte,
w 1890 roku, zostało wstrzymane.


Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem : powieść w trzech tomach, t. 1, Warszawa : Gebethner i Wolff, 1888
(Warszawa : S. Orgelbranda Synowie). Estreicher XIX t. 3, s. 311.
Polona – https://polona.pl/item-view/904ae6cb-b96b-44a2-8cc7-0df871fac1f9?page=4
 

Początkowo autorka zamierzała ograniczyć fabułę utworu jedynie do problemu małżeństwa pomiędzy panną z wyższych sfer a mężczyzną
pochodzącym ze szlachty zagrodowej. Z czasem jednak tło obyczajowe uległo poszerzeniu i wzbogaceniu, Orzeszkowa zrezygnowała więc
z pierwotnego tytułu (Mezalians). W 1886 roku trwała intensywna praca nad tekstem, przeważnie w dworze Jana Kamieńskiego
w Miniewiczach, niedaleko wsi szlacheckiej Bohatyrowicze.

Miejsce akcji to Grodzieńszczyzna, przede wszystkim Korczyn – majątek Benedykta Korczyńskiego (jego pierwowzorem są Miniewicze,
majątek Kamieńskich), Olszynka – majątek Kirłów, Osowce – pałac Andrzejowej Korczyńskiej oraz zaścianek
Bohatyrowicze (miejsce rzeczywiste).

Akcja powieści rozgrywa się pomiędzy czerwcem i sierpniem 1886 roku. W fabule utworu zastosowano podwójną perspektywę czasową.
Przeszłość wywoływana jest wspomnieniami bohaterów, niekiedy opisowo przez narratora; odwoływanie się do niej służy z reguły
ocenie postępowania bohaterów i ich charakterów.

Krytyka literacka, bardzo zainteresowana utworem Orzeszkowej, uznała Nad Niemnem za epopeję.
Orzeszkowa starała się jednak napisać powieść zgodnie z postulatami realizmu – tzn. ograniczyć i zupełnie wyeliminować
komentarz odautorski, oceny narracyjne i moralizatorstwo. Zgodnie z konwencją powieści realistycznej szeroko opisuje tło fabularne
powieści, skupia się na przyrodzie (m.in. opisy 140 gatunków roślin o nazwach specjalistycznych lub potocznych),
szczegółowo opisuje postacie itd.

Motywy powieściowe (przykładowo)

Powstanie styczniowe – wprowadzone do powieści poprzez motyw Mogiły (leśnego uroczyska będącego grobem 40 powstańców)
należącej do dóbr Korczyńskich.

Mezalians – wprowadzony do utworu przede wszystkim poprzez legendę Jana i Cecylii. Ślub Jana i Justyny w powieści jest powtórzeniem
mitycznego wzorca. Trzecim z kolei mezaliansem jest prawdopodobny ślub Witolda z Marynią Kirlanką, czwartym – małżeństwo
Andrzejowej Korczyńskiej, a piątym – ślub Ładysia Bohatyrowicza z chłopką.

Kwestia kobieca – zawsze ważna w twórczości Orzeszkowej. Autorka pokazuje w powieści wiele typów kobiecych, m.in:
Martę Korczyńską, Emilię Korczyńską, Teresą Plińską, Marię Kirłową czy wreszcie Justynę Orzelską,
która dojrzewa do roli kobiety podejmującej samodzielne decyzje.

Postacie (przykładowo)

Justyna Orzelska – urodziwa i inteligentna dwudziestoczteroletnia panna, uboga szlachcianka,
żyjąca na łaskawym chlebie u bogatszej rodziny Korczyńskich.

Jan Bohatyrowicz – syn Jerzego Bohatyrowicza, bratanek Anzelma. Wychowuje przyrodnią siostrę Antolkę
i pomaga prowadzić gospodarstwo Anzelmowi.


J. Sadowski (fotograf), data powstania : ok. 1880-1885; fotografia z natury – „Grobowiec, pośród sosen,
w jarze nadniemeńskim, na gruncie okolicy szlacheckiej, Bohatyrowicze, z napisem "Jan i Cecylja" [...].
Klemens Bohatyrowicz, stary i zamożny szlachcic zagrodowy, z okolicy Bohatyrowicze i syn jego, Jan”
– fotografia z kolekcji pisarki Elizy Orzeszkowej (1841-1910).
Muzeum Narodowe w Warszawie – https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/995569
 

Benedykt Korczyński – szlachcic, właściciel majątku w Korczynie, brat poległego w powstaniu Andrzeja,
mąż Emilii, ojciec Witolda i Leonii.

Anzelm Bohatyrowicz – brat poległego w powstaniu Jerzego, stryj Janka Bohatyrowicza.
Uczestnik powstania styczniowego. W młodości łączyło go gorące uczucie z Martą Korczyńską;
troszczy się o grób Jana i Cecylii.

Witold Korczyński – syn Benedykta i Emilii Korczyńskich, starszy brat Leonii, postać jednoznacznie pozytywna.

Marta Korczyńska – kuzynka Benedykta, sierota od dziecka wychowana przez Korczyńskich;
w młodości pokochała z wzajemnością Anzelma Bohatyrowicza.

Emilia Korczyńska – żona Benedykta, matka Witolda i Leonii.
Zygmunt Korczyński – syn Andrzeja, bratanek Benedykta.

Ekranizacje

Elżbieta Barszczewska jako Justyna Orzelska w ekranizacji z 1939 roku; reż. Wanda Jakubowska i Karol Szołowski,
scenariusz Jarosław Iwaszkiewicz (film zaginiony);
Iwona Katarzyna Pawlak, odtwórczyni roli Justyny Orzelskiej w ekranizacji z 1987 roku;
film fabularny z 1987 r., reż. Zbigniew Kuźmiński;
Nad Niemnem – serial telewizyjny z 1988 r. na podstawie filmu z 1987 r., reż. Zbigniew Kuźmiński.


Grób Elizy Orzeszkowej oraz jej męża na cmentarzu farnym w Grodnie (2018).
Wikipedia – https://pl.wikipedia.org/wiki/Eliza_Orzeszkowa
 

Pamiątki botanicznych zainteresowań nadniemeńskiej pisarki

„Kwiaty z nad Niemna 1888 r. pamiątka p. Elizy Orzeszkowej”
(Kompozycja zasuszonych kwiatów – pamiątka po Elizie Orzeszkowej. nr inw. MNK IV‑V‑488)

[Dwa listy Elizy Orzeszkowej oraz zielniczek z kwiatami nadniemeńskimi]. Grodno, 1888-1890;
49 kart ; 21x13,5 cm i mniej. Zawiera dwa listy do NN datowane w Grodnie 1888 r. oraz zielniczek z naklejonymi
suszonymi kwiatami nadniemeńskimi, dedykowany przez E. Orzeszkową "panu Ryszardowi" w Poniemuniu 1890 r.
Polona – https://polona.pl/preview/0ece973f-abed-45ff-87fc-282a9d8b5520

Wiadomo, że Eliza Orzeszkowa – osiadłszy w 1869 r. w Grodnie – rozwinęła swe zapoczątkowane jeszcze
w rodzinnej Milkowszczyźnie zainteresowanie przyrodą nadniemeńską, które utrwalone zostało nie tylko w utworach
literackich w bardzo wiernych i wnikliwych opisach, ale także pozostawiło ślad w pracach z zakresu etnobotaniki
oraz kompozycjach plastycznych wykonanych jej ręką.

Swoje zainteresowania pogłębiała podczas wakacji, przeciągających się niejednokrotnie do czterech,
a nawet pięciu miesięcy, które spędzała najchętniej w stronach rodzinnych i które ceniła sobie wyżej od pobytów
w zagranicznych kurortach czy nawet nadniemeńskich letniskach, np. Druskiennikach.

Podczas tych wędrówek zbierała rośliny, które po powrocie suszyła i wklejała do zielników,
a w osobnych zeszytach zapisywała ich nazwy lokalne, używane przez tamtejszą ludność, a zapomniane
przez badaczy lub nawet niekiedy wcale im nie znane. Gromadziła ludowe podania związane z wiarą
w magiczne moce zebranych roślin, pozyskiwała też od wiejskich znachorek informacje o ich właściwościach leczniczych.

Efektem botanicznych studiów Orzeszkowej był cykl artykułów z zakresu folklorystyki i medycyny ludowej
Ludzie i kwiaty nad Niemnem, który opublikowała na łamach etnograficznego czasopisma „Wisła”
(1888, t. II; 1890, t. IV; 1891, t. V).

Listy E. Orzeszkowej ozdobione zasuszonymi kwiatami zachowały się w zbiorach Biblioteki Narodowej
w Warszawie (rkp 7056), Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie (nr inw. 420),
Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (rkp. 6716 III);
zob. E. Orzeszkowa, Listy zebrane, Wrocław 1976, t. 8, s. 92–94, 155–156, 164, 590, 621, 625.

Botanik Bolesław Hryniewiecki (1875–1963), autor analizy merytorycznej Przyroda w twórczości Elizy Orzeszkowej,
oszacował później, że opisała 367 gatunków roślin. Niestety, zielnik zebrany przez Orzeszkową,
który – sądząc z liczby roślin – najprawdopodobniej nie stanowił jednego woluminu, nie zachował się w całości.
Razem jej dwa zielniki stanowiły bowiem zbiór 579 okazów botanicznych, czyli więcej niż oszacował Hryniewiecki.

Identyfikacja gatunków roślin użytych do wykonania kompozycji dokonana przez prof. dr hab. Bogdana Zemanka
i prof. dr hab. Alicję Zemanek: (1) bodziszek (Geranium sp.) – kwiaty; (2) roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae),
prawdopodobnie marchew (Daucus carota) – liście; (3) fiołek (Viola sp.) – kwiaty; (4) lepnica (Silene sp.) – kwiaty;
(5) krwawnik pospolity (Achillea millefolium) – liście; (6) kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium) – pędy z kwiatami.

Wiecej:

zob.: Monika Paś, Pamiątka botanicznych zamiłowań Elizy Orzeszkowej w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie,
„Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie” N.S. t. 6 (2013), s. 243-253; tekst dostępny
w Internecie – https://media.mnk.pl/images/upload/o-muzeum/wydawnictwa/rozprawy/tom%20VI/09_Pas_25-10.pdf

E. Kamińska, Ziołoznawstwo i ziołolecznictwo w publikacjach etnograficznych Elizy Orzeszkowej [w:]
Historia leków naturalnych, t. 1: Źródła do dziejów etnofarmacji polskiej, Warszawa 1986, s. 25–86.

J. Jodkowski, Pamiątki po Elizie Orzeszkowej w Grodnie [w:] Elizie Orzeszkowej w hołdzie, Grodno 1929, s. 47–48.

 

Świat roślinny spełnia w twórczości Orzeszkowej różnorodną rolę. Jest obecny głównie w opisach krajobrazu,
ale też zaścianków i dworków szlacheckich, w opisie postaci, towarzyszy stanom uczuciowym bohaterów, a przede
wszystkim jest świadkiem i uczestnikiem wielkich zdarzeń historycznych, jest także w miejscach, gdzie leżą ci,
którzy w nich uczestniczyli. Powierzenie przyrodzie tak różnorodnej funkcji sprawiło, że „roślina zostaje wyrwana
z naturalnego świata botaniki i wprzęgnięta w dzieje konkretnej ludzkiej zbiorowości”.

Nieprzypadkowo więc na przykład dąb, rzadki zresztą na Grodzieńszczyźnie, pojawia się w utworach E. Orzeszkowej
w miejscach szczególnie ważnych. To właśnie w tym miejscu, gdzie stoi teraz pomnik, „...a gdzie podtenczas stał dąb
taki stary, co może i tysiąc lat miał wieku, bo w jego wydrążeniu bawoła skryć byłoby można...”. Jan i Cecylia,
którzy dali początek rodowi Bohatyrowiczów, zbudowali pod tym dębem swoją chatę.
Także pod nim odpoczywa! Jan, utrudzony codzienną, ciężką pracą, tu rosły ich dzieci, a następnie wnuki.

Nazwa nieśmiertelniki utworzona od przymiotnika nieśmiertelny nosi w sobie treść nieprzemijania, wieczności,
trwałości, nieśmiertelności. […] spotykamy tę roślinę w opisie chaty Pawła (Dziurdziowie), w której widzimy
„... u okna czarny krzyżyk owinięty wiankiem nieśmiertelników” (s. 56), także w świetlicy, w zagrodzie Anzelma,
jaśniał obraz „... w wianki na Boże Ciało poświęcone, w palmy wielkanocne, w pęki suchych nieśmiertelników i świeżych
nagietek ubrany” (II, s. 153). Na polanie, na której był grób powstańców „... wśród z rzadka rosnących liliowych cząbrów,
brunelek, białych krwawników, drobnych pączków dzięcieliny były też gwiazdki nieśmiertelników” (II, s. 128).

Jeszcze inna rolę Orzeszkowa powierzyła dzwonkom. Dzwonki są rośliną, która ma charakterystyczne
małe kwiaty przypominające dzwoneczki i dlatego pisarka wyeksponowała ją w miejscach dla autorki najświętszych,
na mogiłach powstańców. Te małe, niepozorne kwiatki stają się symbolem żalu, bólu, śmierci,
a ich fioletowy kolor tę funkcję potęguje.

W 2018 roku nakładem wydawnictwa Ossolineum ukazało się Album kwiatowe Elizy Orzeszkowej.
To bez wątpienia najciekawsze świadectwo jej zainteresowań botanicznych; Ossolineum -
https://wydawnictwo.ossolineum.pl/upfiles/products/Album_kwiatowe-fragme...

Pisarka miała bowiem ambicje, aby stworzyć zielnik, który obejmowałby opracowanie miejscowej flory pod względem
botanicznym i ludoznawczym. Często pytała więc lokalną społeczność o interesujące ją rzeczy: nazwy roślin,
ich właściwości, etnokulturowy kontekst z nimi związany, podmiotową relację człowieka z naturą.

Pasja „botanizowania”, ta szczególna pasja poznawcza, była zatem dla Orzeszkowej aktywnością
„scjentyczno-pragmatyczną”, łączącą ze sobą ujęcie ściśle naukowe oraz podmiotową perspektywę
percepcji (dziecka, kobiety, artysty).

Na marginesie notatek:

Liście z "Alei Mickiewicza" w Tuhanowiczach - https://www.przyjacielebpp.org/kolekcja-pamiatek-rodziny-mickiewiczow/

-----------------------------------------

Zob też.: Anna Spólnik, Funkcja roślin w wybranych utworach E. Orzeszkowej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie” 1994 (Zeszyt 168; Prace Językoznawcze VIII), s. 239-243.

Sandra Kaszak, Z miłości do (kresowej) flory. Pasja botaniczna nadniemeńskiej pisarki, „Sztuka Edycji” 2020 nr 1,
s. 256-260; artykuł dostępny w Internecie – https://apcz.umk.pl/sztukaedycji/article/view/SE.2020.00020/26184

Wiesław Ratajczak, Dwór polski – tragiczny bohater prozy postyczniowej, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” t. 31 (2014),
s. 11-22; publikacja dostępna w Internecie
– http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.cejsh-803ed139-f5d6-4101-ba67-7c6f21b1a3c9

Izabela Szymańska, Grodzieńskie ślady Elizy Orzeszkowej, „Epea. Pismo Literackie” 2021 nr 1 (6), s. 89-97;
tekst dostępny w Internecie – https://ksiaznicapodlaska.pl/site/epea/E6/epea%206%20str%2089-97.pdf

Jolanta Sztachelska, "Nad Niemnem" jako epopeja kresowa, [w:] Wokół "Nad Niemnem", pod red. Jolanty Sztachelskiej,
Białystok 2001, s. 113-123; publikacja dostępna w Internecie
– https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/14510/1/J_Sztachelska_Nad_Niemnem.pdf

Dąb. Owoce dębu szypułkowego. Wikipedia – https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b

Dzwonek drobny. Wikipedia – https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzwonek_(ro%C5%9Blina)

Nieśmiertelnik (kocanka ogrodowa). Wikipedia – https://pl.wikipedia.org/wiki/Kocanki_ogrodowe