Ponary : akta osobowe
Pan Tomasz Kiejdo przesłał nam kolejny ważny artykuł, tym razem na temat odnalezionych w Wilnie archiwaliów
dotyczących Polaków zamordowanych w Ponarach – „Wraz z wiceprezesem Stowarzyszenia Rodzina Ponarska
Przemysławem Namsołkiem w czerwcu odwiedziliśmy Litewskie Centralne Archiwum Państwowe
i oto krótka relacja z przeprowadzonej kwerendy”.
Artykuł ukazał się 1 lipca 2024 roku w Kresowym Serwisie Informacyjnym.
Wyrażam zgodę na opublikowanie materiału na stronie Państwa Towarzystwa.
Akta osobowe kilkudziesięciu Polaków zamordowanych w Ponarach
odnalezione w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym w Wilnie
Odnalezione archiwalia dotyczą polskiej elity intelektualnej Wilna i Wileńszczyzny, wybitnych uczonych,
studentów i absolwentów Uniwersytetu Stefana Batorego, nauczycieli oraz uczniów wileńskich gimnazjów.
1. Prof. Kazimierz Pelczar, prekursor onkologii w Polsce, zamordowany w Ponarach 17 września 1943 roku,
kopia fotografii ze zbiorów Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego
Eksplorując wileńskie archiwa wyszukiwałem przede wszystkim w LCVA sygnatury dotyczące znanych z imienia
i nazwiska ofiar zbrodni ponarskiej. Były to akta naukowców Uniwersytetu Stefana Batorego, teczki magisterskie
absolwentów różnych wydziałów, ale także akta nauczycielskie i szkolne.
Zaprosiłem do współpracy wiceprzewodniczącego Stowarzyszenia Rodzina Ponarska
Przemysława Namsołka. Wytypowaliśmy do kwerendy około dwudziestu sygnatur.
Odszukane materiały dotyczą ofiar znanych z imienia. Są jednak cennym źródło wiedzy o zamordowanych.
Ogólna liczba ofiar Ponar szacowana jest na sto tysięcy, z czego ogromną większość stanowili obywatele
II Rzeczypospolitej narodowości: polskiej, żydowskiej, tatarskiej, romskiej. Zbrodni tej dokonali Niemcy
oraz ich litewscy kolaboranci z podległej SD i Sipo organizacji Ypatingasisbūrys.
Monika Tomkiewicz, autorka książki Zbrodnia ponarska 1941-1944, szacuje liczbę zamordowanych Polaków
od półtora do dwóch tysięcy, zaś Stowarzyszenie Rodzina Ponarska na około dwadzieścia tysięcy.
Stowarzyszenie dysponuje imienną listą czterystu sześćdziesięciu zabitych Polaków. Wiadomości na ich temat
przez lata zbierała Helena Pasierbska, pierwsza prezes stowarzyszenia, była więźniarka Łukiszek, autorka
książki Ponary. Przede wszystkim źródłem informacji były rodziny pomordowanych.
Nie sięgała jednak do akt osobowych znajdujących się w wileńskich archiwach.
Pozyskane ostatnio kopie to kilkaset stron materiałów archiwalnych, które pozwolą uzupełnić pracę Heleny Pasierbskiej.
Warto też dodać, że poza teczkami wybitnych naukowców USB: prekursora polskiej onkologii prof. Kazimierza Pelczara,
pracownika Ministerstwa Skarbu prof. Mirosława Gutkowskiego czy dr hab., harcmistrzyni Wandy Rewieńskiej,
pozostałe odnalezione źródła nie były dotychczas badane.
Wśród odszukanych archiwaliów są akta m. in. nauczyciela i uczestnika konspiracji Józefa Tobiasza,
Marii Tomkiewiczówny„Grażyna” (absolwentki Wydziału Humanistycznego USB, pracowała w wileńskiej komórce
legalizacyjnej), Władysława Zgorzelskiego (prawnika, członka AK), Jerzego Kurzeli (absolwenta Gimnazjum
im. Króla Zygmunta Augusta, członka konspiracji „Janusz”, „Wiktor”), Zofii Borkowskiej (absolwentki polonistyki
na Wydziale Humanistycznym USB,w czasie okupacji niemieckiej pracowała w wileńskiej Komendzie Okręgu AK
w zespole redakcyjnym pisma „Niepodległość”), Piotra Szczemirskiego (żołnierza wojny polsko-bolszewickiej,
nauczyciela, uczestnika konspiracyjnego podziemia w czasie okupacji niemieckiej), Jerzego Zahorskiego „Fostowicz”
(zastępcy dowódcy grupy dywersyjnej Baza, odcinek V Wachlarza) czy Stefana Ławcewicza „Koń” (w czasie niemieckiej
okupacji Wilna lekarza w więzieniu Łukiszki, który oddał nieocenione usługi aresztowanym Polakom).
W wielu przypadkach wstępne oględziny akt wskazywały na korektę posiadanych dotychczas danych
bądź uzupełnienie ich o nowe, nieznane dotąd fakty. Kolejną niezwykle istotną kwestią były odnalezione
fotografie zamordowanych, które zachowały się w części odnajdowanych teczek personalnych.
2. Pismo rektora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Wiktora Staniewicza do Ministerstwa
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w sprawie przedłużenia nominacji
Mieczysławowi Gutkowskiemu zastępcy profesora nauki skarbowości i prawa skarbowego
na rok akademicki 1922/1923, kopia ze zbiorów Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego
Szacuję, że w archiwach wileńskich można odnaleźć materiały dotyczące około jednej trzeciej
znanych z imienia i nazwiska polskich ofiar Ponar.
Analogiczne inicjatywy można również przeprowadzić w kontekście ofiar Katynia i ludobójstwa
na polskiej ludności Wołynia i Małopolski Wschodniej. Kiedy zabraknie ostatnich świadków i rodzin ofiar,
bardzo często jedynymi źródłami wiedzy o pomordowanych będą polskie materiały archiwalne,
które po II wojnie światowej pozostały poza naszą wschodnią granicą: na Litwie, Białorusi czy Ukrainie.
Dlatego upowszechniajmy wiedzę o potrzebie digitalizacji tego polskiego zasobu.
Nie może on ulec zapomnieniu i zniszczeniu. Jest niezbędny dla zachowania naszej tożsamośc
i i dla pokoleń, które po nas przyjdą.
Chrońmy wspólnie nasze dziedzictwo!
3. Świadectwo dojrzałości Stefana Ławcewicza z 16 czerwca 1922 roku otrzymane w Gimnazjum Towarzystwa
Szerzenia Oświaty Wśród Polaków w Kownie, kopia ze zbiorów Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego