Towarzystwo Przyjaciół
Grodna i Wilna
Oddział we Wrocławiu

Cmentarz żołnierski na Rossie i mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego

Klub Miłośników Grodna i Wilna zaprasza na prelekcję
dra Mariana Pacholaka pt.
Cmentarz żołnierski na Rossie i mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego

KMiL - https://www.klubmil.pl/14112024-prelekcja-m-pacholaka

Miejsce spotkania: Klub Muzyki i Literatury we Wrocławiu,
pl. Gen. Tadeusza Kościuszki 10.
14 listopada (czwartek) 2024 roku o godz. 16.00

Wstęp wolny - serdecznie zapraszamy!

© Fot. Mariola Pacholak (2009)

dr Marian Pacholak
Uniwersytet Wrocławski

          Cmentarz żołnierski na Rossie i mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego
                            (w materiałach prasy polskiej do 1939 roku)
 

„Wszystko piękno w mojej duszy przez Wilno pieszczone.
Tu pierwsze słowa miłości, tu pierwsze słowa mądrości,
tu wszystko, czym dziecko i młodzieniec żył w pieszczocie z murami
i w pieszczocie z pagórkami.
Jedno z najpiękniejszych miast w świecie!”
 

Historia cmentarzyka wojskowego przy Starej Rossie (z lewej strony głównej bramy nekropolii) zaczyna się
w kwietniu 1919 roku, w czasie wojny polsko-sowieckiej oraz walk o Wilno i ziemię wileńską.
Definitywnie kwestia przynależności miasta do Rzeczypospolitej została rozstrzygnięta po zwycięskiej bitwie
warszawskiej, gdy w październiku 1920 roku, przeprowadzona została operacja wojskowa, podczas której
generał Lucjan Żeligowski (1865-1947), upozorowawszy niesubordynację wobec Naczelnego Wodza,
zajął Wilno i jego okolice, proklamując tym samym powstanie Litwy Środkowej,
która została przyłączona do Polski.

Srebrne votum w kaplicy w Ostrej Bramie ofiarowana przez Józefa Piłsudskiego z napisem:
„Dzięki Ci Matko za Wilno”.

Ranga wileńskiego cmentarza, prochów pokoleń trwających na straży polskiego ducha, sprawiła,
iż na nim zadecydowano wówczas pogrzebać ciała żołnierzy walczących o wolność Wilna.
W lewo przed bramą główną, u parkanowego muru, założono nową kwaterę. Powstały kopce mogilne,
kryjące, podczas uroczystego pogrzebu 24 kwietnia 1919 roku, dwadzieścia siedem trumien
(w każdym grobie składano pięciu poległych), z drewnianymi krzyżami, określane jako „mogiły brackie”.

W kolejnych latach do „szeregu drewnianych krzyży” doszły – jak zapisywał Juliusz Kłos (1881-1933)
w wileńskim przewodniku z 1923 roku (s. 227) – „[…] mogiły żołnierzy, oficerów, szeregowych ochotników
różnego wieku, stopnia i dostojności, którzy zginęli przy zdobywaniu Wilna, i Ci co poumierali z ran w szpitalach
wileńskich w latach 1919-1920 oraz Ci, którzy poginęli przy wtórnym zdobywaniu Wilna przez wojska
generała Żeligowskiego w październiku 1920 roku”.

Groby żołnierzy walczących o wolność Wilna na Rossie są tylko cząstką wszystkich mogił osób poległych
w tych walkach. Większość z nich została pochowana na cmentarzu szpitala wojskowego na Antokolu,
inni spoczęli w grobach przy moście Zwierzynieckim, na Zarzeczu, Belmoncie czy trakcie Połockim.
Poza starym cmentarzem znajduje się jego nowy obszar (oddzielony niegdyś ulicą Listopadową) zwany Nową Rossą.
Tu również pochowano żołnierzy, którzy zginęli w walkach o prastary gród Giedymina.
Tę część wileńskiej nekropolii ozdabia pomnik w kształcie kolumny z napisem „Wilno swoim wybawcom”.
Postawiony został w 1930 roku i wówczas obyło się też jego poświęcenie.

Zatem cmentarzyk przed główną bramą na Starej Rossie od początku miał zdecydowanie symboliczny charakter
i wyjątkowe, patriotyczne znaczenie [1].

Już w 1926 roku w środek muru cmentarnego wbudowano ku uczczeniu bohaterów pomnik, wykonany według
projektu i pod kierunkiem architekta Juliusza Kłosa. Stanął on pośród mogił przed Starą Rossą, po lewej stronie
od głównej bramy, jako mauzoleum obrońców Wilna. Stylizowany na kształt kapliczki, z dwiema kolumnami,
z tympanonem z płaskorzeźbą orła i napisem „Bohaterskim Obrońcom Wilna”, wewnątrz umieszczono tablicę
z napisem „Bohaterom cześć” i u dołu datami 1919 i 1920. Uroczystość odsłonięcia tegoż mauzoleum
odbyła się 2 listopada 1926 roku.

Na cmentarzyku wojskowym znajdowała się też tablica pamiątkowa architekta Jana Borowskiego (1890-1966),
wzniesiona 11 listopada 1928 roku, w związku z dziesiątą rocznicą niepodległości, ku czci Wilnian wywiezionych
z miasta w kwietniu 1919 roku do Dyneburga (Łotwa) i tam rozstrzelanych w maju 1919 roku [2].

To właśnie miejsce na ziemi wileńskiej, wojskowy cmentarzyk na Rossie, wybrał Marszałek Józef Piłsudski
na miejsce złożenia swojego serca. Wolę tę wyraził już na Zjeździe Legionistów w 1928 roku w Wilnie m. in.
zaznaczając: „[…] serce swe tam na Rossie kładę, by wódz spoczął z żołnierzami, co mogli tak pieścić
dumnie wodza czoło, co woli tak życie dawać jedynie dla prezentu” [3].

W związku ze śmiercią Marszałka (12 maja 1935 r.), w latach 1935-1936 nastąpiła przebudowa całości
cmentarzyka przed główna bramą Rossy, według projektu prof. Wojciecha Jastrzębowskiego (1884-1963),
legionisty, uczestnika walki o Lwów i kampanii 1920 roku, oraz budową grobowca na Serce Marszałka
i trumnę z prochami jego Matki [4].

Cmentarzyk został poszerzony, drewniane krzyże zastąpiono kamiennymi płytami. Całość otoczono
niewysokim murem z trzema furtkami: jedna od frontu, druga po lewej od głównego wejścia na cmentarz,
a trzecia po przeciwnej stronie [5].

Po obu stronach głównego wejścia wojskowego cmentarzyka ustawiono dwa granitowe słupy, przy czym
w prawym wmurowana została płaskorzeźba (60 x 40 cm), wykonana w brązie, stanowiąca kopię obrazu
Matki Bożej Ostrobramskiej. Kopia została strawestowana przez warszawskiego rzeźbiarza
Antoniego Kenara (1906-1959) przy użyciu złota na szatę zewnętrzną.
Z wyglądu przypomina to kapliczkę w wiejskim stylu, gdyż płaskorzeźba osadzona jest w szarym granicie
wyciosanym spadziście do góry. Inną płaskorzeźbę przedstawiającą Matkę Boską Ostrobramską artysta
wykonał dla kaplicy transatlantyku „Piłsudski”.

Po obu stronach mauzoleum Marszałka znalazły się w kilku szeregach mogiły stu sześćdziesięciu czterech
uczestników walk o wyzwolenie Wilna. Każda mogiła została oznaczona jednakowym pomnikiem z szarego granitu
z wkutymi: imieniem i nazwiskiem poległego na polu chwały oraz datą śmierci.

Poszerzono obszar tego cmentarza, przesuwając nieco dotychczasowy bieg ulicy Rossa.
W ten sposób na placu o wymiarach 70 x 40 metrów można było lepiej rozlokować dotychczas gęsto stłoczone mogiły.
Pomiędzy ustawionymi w pięć rzędów grobami żołnierzy pozostawiono niewielki plac o wymiarach 5,5 x 8 metrów,
gdzie miał się znaleźć grobowiec zbudowany z betonu i wyłożony wewnątrz płytami polerowanego granitu.
Wpuszczone w ziemię mauzoleum miała przykrywać płyta z polerowanego czarnego granitu wołyńskiego o wymiarach:
3 m długości, 1,9 m szerokości, 50 cm wysokości.
Dla podkreślenia symboliki miejsca zdecydowano o wykorzystaniu wyłącznie surowców krajowych.

W czterech rogach prostokąta, w którym umieszczono mauzoleum, posadzono cztery sosny.
Wybrano je jako element charakterystyczny dla krajobrazu wileńskiego. Natomiast alejka wyłożona kamieniami z terenu
Wileńszczyzny, a prowadząca z ulicy Rossa do grobowca, wysadzona została azaliami, takimi jakie rosły w Sulejówku.

Jak się wkrótce okazało, największy problem podczas budowy mauzoleum stanowiło znalezienie odpowiedniego kamienia,
z którego wykona się płytę przykrywającą kryptę. Właściwego materiału nie znaleziono w licznych kamieniołomach,
dopiero na początku 1936 roku, podczas lustracji pól Bronisławki na Wołyniu, w powiecie kostopolskim,
znaleziono wreszcie odpowiedni materiał na płytę nagrobną.

Sama operacja wydobycia kamienia z ziemi trwała 14 dni, po czym głaz przewieziono do Warszawy, do zakładu
kamieniarskiego Bolesława Sypniewskiego. Obróbka kamienia trwała do 28 kwietnia 1936 roku, tego dnia oszlifowana
płyta ważąca teraz 10 ton miała być odesłana do Wilna. Niestety, podczas wywożenia z warsztatu nastąpiło odłupanie
kawałka granitu z oszlifowanej już płyty. Konieczne było więc ponownie szlifowanie, aby zamaskować uszczerbek.
Po obróbce przewieziono ją do Wilna i „ujęto w mocne żelazobetonowe mury”.

Mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego powstało w miejscu, w którym stał, wcześniej rozebrany, pomnik wykonany
według projektu Juliusza Kłosa. Po bokach grobowca umieszczone zostały w symetrycznym układzie 164 stele kamienne
upamiętniające żołnierzy, z wyrytymi na niech prostymi krzyżami równoramiennymi, nawiązującymi do Orderu Krzyża Niepodległości.
W czasie przebudowy przeniesiono też okazałą tablicę profesora Jana Borowskiego i umieszczoną ją na miejscu na prawo
przed główna bramą cmentarną. Uporządkowano jednocześnie placyk przed cmentarzem,
ulicę dochodzącą do Rossy oraz okoliczne wzgórza.

Mimo że projekt całej przebudowy należał do profesora Jastrzębowskiego, kierownictwo prac powierzono
Stanisławowi Lorenzowi (1899-1991), który w latach 1935 i 1936 dojeżdżał z Warszawy do Wilna
w celu kontroli postępu robót na Rossie.

Pokonawszy wszystkie trudności związane z budową mauzoleum, można było przystąpić do uroczystego pochówku
w ustalonym wcześniej terminie.

Zgodnie z zaleceniami zmarłego 13 maja 1935 roku wyjęto jego serce i złożono je do tymczasowej, szklanej urny,
a dopiero po uroczystościach pogrzebowych (17-18 maja), 30 maja serce przeniesiono do nowej, srebrnej urny,
z napisem: Serce Józefa Piłsudskiego. 12 maja 1935 i wizerunkiem orła.

W ten sposób zabezpieczone serce wysłano tego samego dnia do Wilna w asyście wdowy i towarzyszących
jej przedstawicieli władz państwowych. Na miejscu tymczasowo umieszczono je w kościele św. Teresy[6].

Zanim nastąpiło złożenie Serca Marszałka do grobowca na Rossie u stóp Matki, zgodnie z jego wolą
i pozostawionym przezeń testamentem, musiał upłynąć rok. Dla krypty grobowej obrano, jak już wspomniano,
ostatecznie miejsce dotychczasowego pomnika poświęconego obrońcom Wilna
na cmentarzyku wojskowym przy głównym ogrodzeniu.

Tuż po śmierci Józefa Piłsudskiego w kościele Św. Teresy rozpoczęto też prace (trwające dwa tygodnie)
nad specjalną niszą, w której miała być złożona urna z Sercem Marszałka do czasu złożenia jej na Rossie.
Prace prowadził inż. Aleksander Zubelewicz (1890-1956).

Nisza znajdowała się z prawej strony w głównej nawie kościoła na wysokości trzech metrów.
Była to niewielka skrytka, obita wewnątrz czerwonym atłasem z granitową podstawą.
Specjalne zamknięcie zaprojektował inż. [Jan?] Markiewicz.
Na zamknięciu tym widniały wykute w żelazie odznaki pierwszej brygady oraz dwa otwory
z boku na plomby, którymi zabezpieczono niszę po włożeniu urny. Na zewnątrz otwór przyciśnięto
blokiem granitowym z dużym prostym krzyżem z jaśniejszego kamienia.

W tym czasie, gdy przywieziono urnę do Wilna, podpułkownik Czesław Kadenacy
i kapitan Mieczysław Lepecki przebywali w Kownie w związku z przewiezieniem prochów,
zmarłej w 1884 roku w Wilnie, Matki Marszałka, Marii z Billewiczów Piłsudskiej.

31 maja polscy delegaci w Sugintach koło Uciany (w powiecie wiłkomierskim, w rodzinnej parafii
matki Marszałka) przeprowadzili ekshumacje zwłok. Pierwszego czerwca nastąpiło przewiezienie
prochów [w metalowej trumnie] specjalnie przygotowanym samochodem. Wraz z trumną Matki przybyły
dwie mniejsze z prochami rodzeństwa. O osiemnastej czterdzieści pięć samochód przybył do kościoła Św. Teresy.
Prochy złożono w podziemiach kościoła [7].

Jak wspomniano, w sierpniu 1935 roku, po ukończeniu prac przygotowawczych, rozpoczęto na cmentarzyku
wojskowym na Rossie budowę grobowca dla Serca Józefa Piłsudskiego.
Prace przy cmentarzyku prowadziło Wileńskie Przedsiębiorstwo Budowlane Giedrojcia, wybrane w drodze konkursu.
Dla całego cmentarzyka przewidziano ogrodzenie z popielatej cegły oraz podano do wiadomości usytuowanie
grobowca-mauzoleum, tzn. pośrodku mogił żołnierskich, ewentualny wygląd i przewidywane zakończenie prac
miało nastąpić 12 maja 1936 roku. Władze państwowe podjęły też szereg decyzji mających upamiętnić
Józefa Piłsudskiego na terenie Wileńszczyzny [8].

Ukończono obróbki płyty nagrobnej z wersetami pochodzącymi z utworów Juliusza Słowackiego,
którego Piłsudski uwielbiał ponoć czytać i cytować (często go trawestował).Tuż przed uroczystościami,
nad płytą grobowca rozstawiono wielki baldachim.

„Słowo” wileńskie z dnia na dzień informowało o programie uroczystości w całym kraju i Wilnie.
W Wigilię rocznicy śmierci (11 maja) przewidziano capstrzyk żałobny, iluminacje głównych zabytków
oraz apel żałobny. O 20.45 wyciągnięto z niszy kościelnej urnę wraz z Sercem
oraz trumnę Matki Piłsudskiego wyniesiono z podziemi.

12 maja 1936 roku o godzinie ósmej, po przyjeździe prezydenta odprawiono w kościele Św. Teresy uroczyste
nabożeństwo żałobne. Po nadejściu głównej części konduktu na teren cmentarzyka weszły osoby niosące lektykę
z urną oraz trumnę, prezydent, rodzina Marszałka i dostojnicy.

W chwili włożenia serca i trumny do wnętrza mauzoleum nastąpiła trzyminutowa cisza,
po niej baterie oddały 101 strzałów, a orkiestra odegrała hymn narodowy.
O 20.45 na Rossie, w godzinę śmierci Marszałka, rozległ się werbel żałobny,
a z Góry Trzykrzyskiej oddano dwadzieścia jeden strzałów armatnich[9].

Od tego momentu datuje się też istnienie mauzoleum, gdzie skromny napis „Matka i Serce Syna”
przypomina wielkiego Marszałka i jego przywiązanie do Wilna [10].

Literatura przedmiotu
(w wyborze i układzie chronologicznym)

 

1. Juliusz Kłos (1881-1933), Wilno: przewodnik krajoznawczy, Wilno 1923; wszystkie poniższe
   linki dostępne [z datą: 23.09.2024] na portalu internetowym „Federacja Bibliotek Cyfrowych” (=FBC)
    – https://polona.pl/item-view/4bfa7a1f-0ecf-414e-8e8c-4afb9fcccbf2?page=232
2. Wilno-Legjony: 6/VIII 1914 r. - 6/VIII 1928 r., kom. red. Józef Batorowicz [et al.], Wilno 1928;
   – https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/22321/edition/32184/content
3. Władysław Zahorski (1858-1927), Przewodnik po Wilnie, Wilno 1928, s. 163
   – https://polona.pl/item-view/ce6b7331-4ace-4107-92e4-42b0b56be7da?page=198
4. Album pamiątkowy z okazji X-lecia wyzwolenia Wilna, Wilno [1930]
   – https://polona2.pl/item/album-pamiatkowy-z-okazji-x-lecia-wyzwolenia-wilna,MTI3ODExNDg0/2/#info:metadata
5. Wilno i ziemia wileńska: zarys monograficzny, t. 1, kom. red. Zygmunt Hartung [et al.], Wilno 1930
   – https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/22328/edition/32190/content
6. Marszałek Józef Piłsudski w Wilnie i na Wileńszczyźnie: wypisy, oprac. Władysław Arcimowicz
   [ok. 1900-1942], Wilno 1934, s. 6 – https://polona.pl/item-view/260c573b-1a53-47bd-a026-d1065a0abfa8?page=10
7. P. O. W. na ziemiach W. X. Litewskiego 1919-1934: szkice i wspomnienia, pod red. Stefana Burhardta,
   Wilno 1934 (inny tytuł: Polska Organizacja Wojskowa na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego 1919-1934),
   s. 24 (Cmentarz Obrońców Wilna na Rossie [pomnik] – https://polona.pl/item-view/334713cb-222c-4a04-9626-f255206aab60?page=13
8. Witold Malczyk, Zabytki Wilna a nauka historii w szkole powszechnej, Wilno1936, s. 81-87
   – https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=32194
9. Uroczystości żałobne w Wilnie 11-12 maja 1936, Wilno 1936, s. 5-7
   – https://polona.pl/item-view/e5995df9-ec35-4dc6-9fbd-bb461603912c?page=6
10. Wilno, oprac. Stanisław Lorenz, [Warszawa 1936]
    – https://kpbc.umk.pl/publication/19512
11. Stanisław Lisowski (1880-1964), Wystawa „Marszałek Józef Piłsudski a Wilno” 11.V-14.VI. 1936 w Bibljotece
    Uniwersyteckiej w Wilnie, Wilno 1937; odb. uzup. i popr.: „Ateneum Wileńskie” 1936 (R. 11)
    – https://kolekcijos.biblioteka.vu.lt/en/objects/VUB01_000100538#00001
12. Polska poległym swoim obrońcom, pod red. Władysława Dunin-Wąsowicza [1877-1950],
    Warszawa 1928 [1931], s. 16.
13. Jan Jaskólski, Wilno, jego zabytki i piękno: przewodnik turystyczny, Wilno 1939, s. 32
    – https://polona.pl/item-view/1ec7503c-a859-44a4-9f8f-7a2a719d8082?page=43
14. Grób matki Piłsudskiego na Rossie, „Wiadomości” (Londyn) 1961 nr 804 (27 sierpnia),
    s. 6 (fot. z r. 1960) – https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=10046
15. Stanisław Lorenz, Album wileński, Warszawa 1986, s. 198.
16. Agnieszka Durejko, Historia cmentarzyska wojskowego na Rossie,
    „Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” Seria A (Dodatek 2) 1988 nr 43, s. 101-142.
17. Agnieszka Durejko, Aleksander Srebrakowski, Matka i serce syna, „Spotkania z Zabytkami” 1991 nr 3,
    s. 21-24; Internet – http://www.rossa.lt/archiwum/index.php/pomniki/matka-i-serce-syna
18. Edmund Małachowicz(1925-2015), Cmentarz na Rossie w Wilnie, Wrocław 1993,
    s. 108-109; 111; 116; 123; 141; 394; 396-397.
19. Piotr Cichoracki, Pogrzeb Serca Marszalka – uroczystości wileńskie 12 maja 1936 roku,
    „Sowiniec” 2003, nr 22, s. 45-56.
20. Krzysztof Buchowski, Szkice polsko-litewskie czyli o niełatwym sąsiedztwie
    w pierwszej połowie XX wieku, Toruń 2006, s. 143.
21. Jerzy Surwiło (1941-2009), Cmentarz Rossa w Wilnie: wędrówka po nekropolii
    pamięci narodowej, Wilno 2006 (wyd. 2: tamże 2008).
22. Wileńska encyklopedia: 1939-2005, oprac. Mieczysław Jackiewicz, Warszawa2007, s. 102-105.
23. Księgi osób spoczywających na cmentarzach wileńskich: Rossa, Bernardyński
    i Antokolski, do dr. przygot. i wstępem opatrzył Jan Puchalski, Wilno; Warszawa 2008.
24. Jarosław Molenda, Tajemnice polskich grobowców: pielgrzymki, ukryte skarby, sensacje
    i anegdoty, Warszawa 2008, s. 317-318.
25. Aleksander Srebrakowski, Elementy pamięci o Józefie Piłsudskim w Wilnie
    i na Wileńszczyźnie w latach 1935-1939, „Regiony i Pogranicza” 2018-2019 nr 6-7, s. 137-154.
26. Bartłomiej Gutowski, Dwudziestowieczne dzieje i sztuka cmentarza na Rossie [w:]
    Cmentarz na Rossie w Wilnie : historia, sztuka, przyroda, pod red. Anny Sylwii Czyż
    i B. Gutowskiego (wydanie 2), Warszawa; Kraków 2020 (wyd. 1: tamże 2019), s. 17-258
    (tu: Cmentarz dla obrońców Wilna i mauzoleum dla serca Marszałka Piłsudskiego, s. 61-142).
27. Piotr Paweł Chabiera, Organizacja i przebieg pogrzebu serca marszałka Józefa Piłsudskiego,
    „Niepodległość” (Warszawa 2002) t. 70 (2021), s. 5-22.
28. Pogrzeb serca Marszałka i trumny ze szczątkami matki, ekshumowanymi i przywiezionymi
    z Sugintów, odbył się 12 maja 1936 r.; Internet (Rossa.lt)
    – http://www.rossa.lt/index.php/trasy?view=point&id=16
29. Kwatera wojskowa Starej Rossy; Internet (Rossa.lt)
    – http://www.rossa.lt/archiwum/index.php/pomniki/matka-i-serce-syna?view=entry&id=100
30. Projekt zrealizowany w latach 2013-2016 przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu
    Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie we współpracy z Litewskim Uniwersytetem
    Edukologicznym (pod kierownictwem Anny Sylwii Czyż i Bartłomieja Gutowskiego);
    Internet – http://cmentarznarossie.uksw.edu.pl/obiekty.php?id=13682
31. Marian Pacholak [Grodno-Wilno], 12 maja 2016 roku – 81. rocznica śmierci
    marszałka Józefa Piłsudskiego – spolia dla Komendanta
    – http://grodnowilno.pl/12-maja-2016-roku-81-rocznica-smierci-marszalka-jozefa-pilsudskiego-spolia-dla-komendanta