Mauzoleum
Cmentarz żołnierski na Rossie i mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego
Klub Miłośników Grodna i Wilna zaprasza na prelekcję
dra Mariana Pacholaka pt.
Cmentarz żołnierski na Rossie i mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego
Miejsce spotkania: Klub Muzyki i Literatury we Wrocławiu,
pl. Gen. Tadeusza Kościuszki 10.
14 listopada (czwartek) 2024 roku o godz. 16.00
Wstęp wolny - serdecznie zapraszamy!
© Fot. Mariola Pacholak (2009)
dr Marian Pacholak
Uniwersytet Wrocławski
Cmentarz żołnierski na Rossie i mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego
(w materiałach prasy polskiej do 1939 roku)
„Wszystko piękno w mojej duszy przez Wilno pieszczone.
Tu pierwsze słowa miłości, tu pierwsze słowa mądrości,
tu wszystko, czym dziecko i młodzieniec żył w pieszczocie z murami
i w pieszczocie z pagórkami.
Jedno z najpiękniejszych miast w świecie!”
Historia cmentarzyka wojskowego przy Starej Rossie (z lewej strony głównej bramy nekropolii) zaczyna się
w kwietniu 1919 roku, w czasie wojny polsko-sowieckiej oraz walk o Wilno i ziemię wileńską.
Definitywnie kwestia przynależności miasta do Rzeczypospolitej została rozstrzygnięta po zwycięskiej bitwie
warszawskiej, gdy w październiku 1920 roku, przeprowadzona została operacja wojskowa, podczas której
generał Lucjan Żeligowski (1865-1947), upozorowawszy niesubordynację wobec Naczelnego Wodza,
zajął Wilno i jego okolice, proklamując tym samym powstanie Litwy Środkowej,
która została przyłączona do Polski.
Srebrne votum w kaplicy w Ostrej Bramie ofiarowana przez Józefa Piłsudskiego z napisem:
„Dzięki Ci Matko za Wilno”.
Ranga wileńskiego cmentarza, prochów pokoleń trwających na straży polskiego ducha, sprawiła,
iż na nim zadecydowano wówczas pogrzebać ciała żołnierzy walczących o wolność Wilna.
W lewo przed bramą główną, u parkanowego muru, założono nową kwaterę. Powstały kopce mogilne,
kryjące, podczas uroczystego pogrzebu 24 kwietnia 1919 roku, dwadzieścia siedem trumien
(w każdym grobie składano pięciu poległych), z drewnianymi krzyżami, określane jako „mogiły brackie”.
W kolejnych latach do „szeregu drewnianych krzyży” doszły – jak zapisywał Juliusz Kłos (1881-1933)
w wileńskim przewodniku z 1923 roku (s. 227) – „[…] mogiły żołnierzy, oficerów, szeregowych ochotników
różnego wieku, stopnia i dostojności, którzy zginęli przy zdobywaniu Wilna, i Ci co poumierali z ran w szpitalach
wileńskich w latach 1919-1920 oraz Ci, którzy poginęli przy wtórnym zdobywaniu Wilna przez wojska
generała Żeligowskiego w październiku 1920 roku”.
Groby żołnierzy walczących o wolność Wilna na Rossie są tylko cząstką wszystkich mogił osób poległych
w tych walkach. Większość z nich została pochowana na cmentarzu szpitala wojskowego na Antokolu,
inni spoczęli w grobach przy moście Zwierzynieckim, na Zarzeczu, Belmoncie czy trakcie Połockim.
Poza starym cmentarzem znajduje się jego nowy obszar (oddzielony niegdyś ulicą Listopadową) zwany Nową Rossą.
Tu również pochowano żołnierzy, którzy zginęli w walkach o prastary gród Giedymina.
Tę część wileńskiej nekropolii ozdabia pomnik w kształcie kolumny z napisem „Wilno swoim wybawcom”.
Postawiony został w 1930 roku i wówczas obyło się też jego poświęcenie.
Zatem cmentarzyk przed główną bramą na Starej Rossie od początku miał zdecydowanie symboliczny charakter
i wyjątkowe, patriotyczne znaczenie [1].
Już w 1926 roku w środek muru cmentarnego wbudowano ku uczczeniu bohaterów pomnik, wykonany według
projektu i pod kierunkiem architekta Juliusza Kłosa. Stanął on pośród mogił przed Starą Rossą, po lewej stronie
od głównej bramy, jako mauzoleum obrońców Wilna. Stylizowany na kształt kapliczki, z dwiema kolumnami,
z tympanonem z płaskorzeźbą orła i napisem „Bohaterskim Obrońcom Wilna”, wewnątrz umieszczono tablicę
z napisem „Bohaterom cześć” i u dołu datami 1919 i 1920. Uroczystość odsłonięcia tegoż mauzoleum
odbyła się 2 listopada 1926 roku.
Na cmentarzyku wojskowym znajdowała się też tablica pamiątkowa architekta Jana Borowskiego (1890-1966),
wzniesiona 11 listopada 1928 roku, w związku z dziesiątą rocznicą niepodległości, ku czci Wilnian wywiezionych
z miasta w kwietniu 1919 roku do Dyneburga (Łotwa) i tam rozstrzelanych w maju 1919 roku [2].
To właśnie miejsce na ziemi wileńskiej, wojskowy cmentarzyk na Rossie, wybrał Marszałek Józef Piłsudski
na miejsce złożenia swojego serca. Wolę tę wyraził już na Zjeździe Legionistów w 1928 roku w Wilnie m. in.
zaznaczając: „[…] serce swe tam na Rossie kładę, by wódz spoczął z żołnierzami, co mogli tak pieścić
dumnie wodza czoło, co woli tak życie dawać jedynie dla prezentu” [3].
W związku ze śmiercią Marszałka (12 maja 1935 r.), w latach 1935-1936 nastąpiła przebudowa całości
cmentarzyka przed główna bramą Rossy, według projektu prof. Wojciecha Jastrzębowskiego (1884-1963),
legionisty, uczestnika walki o Lwów i kampanii 1920 roku, oraz budową grobowca na Serce Marszałka
i trumnę z prochami jego Matki [4].
Cmentarzyk został poszerzony, drewniane krzyże zastąpiono kamiennymi płytami. Całość otoczono
niewysokim murem z trzema furtkami: jedna od frontu, druga po lewej od głównego wejścia na cmentarz,
a trzecia po przeciwnej stronie [5].
Po obu stronach głównego wejścia wojskowego cmentarzyka ustawiono dwa granitowe słupy, przy czym
w prawym wmurowana została płaskorzeźba (60 x 40 cm), wykonana w brązie, stanowiąca kopię obrazu
Matki Bożej Ostrobramskiej. Kopia została strawestowana przez warszawskiego rzeźbiarza
Antoniego Kenara (1906-1959) przy użyciu złota na szatę zewnętrzną.
Z wyglądu przypomina to kapliczkę w wiejskim stylu, gdyż płaskorzeźba osadzona jest w szarym granicie
wyciosanym spadziście do góry. Inną płaskorzeźbę przedstawiającą Matkę Boską Ostrobramską artysta
wykonał dla kaplicy transatlantyku „Piłsudski”.
Po obu stronach mauzoleum Marszałka znalazły się w kilku szeregach mogiły stu sześćdziesięciu czterech
uczestników walk o wyzwolenie Wilna. Każda mogiła została oznaczona jednakowym pomnikiem z szarego granitu
z wkutymi: imieniem i nazwiskiem poległego na polu chwały oraz datą śmierci.
Poszerzono obszar tego cmentarza, przesuwając nieco dotychczasowy bieg ulicy Rossa.
W ten sposób na placu o wymiarach 70 x 40 metrów można było lepiej rozlokować dotychczas gęsto stłoczone mogiły.
Pomiędzy ustawionymi w pięć rzędów grobami żołnierzy pozostawiono niewielki plac o wymiarach 5,5 x 8 metrów,
gdzie miał się znaleźć grobowiec zbudowany z betonu i wyłożony wewnątrz płytami polerowanego granitu.
Wpuszczone w ziemię mauzoleum miała przykrywać płyta z polerowanego czarnego granitu wołyńskiego o wymiarach:
3 m długości, 1,9 m szerokości, 50 cm wysokości.
Dla podkreślenia symboliki miejsca zdecydowano o wykorzystaniu wyłącznie surowców krajowych.
W czterech rogach prostokąta, w którym umieszczono mauzoleum, posadzono cztery sosny.
Wybrano je jako element charakterystyczny dla krajobrazu wileńskiego. Natomiast alejka wyłożona kamieniami z terenu
Wileńszczyzny, a prowadząca z ulicy Rossa do grobowca, wysadzona została azaliami, takimi jakie rosły w Sulejówku.
Jak się wkrótce okazało, największy problem podczas budowy mauzoleum stanowiło znalezienie odpowiedniego kamienia,
z którego wykona się płytę przykrywającą kryptę. Właściwego materiału nie znaleziono w licznych kamieniołomach,
dopiero na początku 1936 roku, podczas lustracji pól Bronisławki na Wołyniu, w powiecie kostopolskim,
znaleziono wreszcie odpowiedni materiał na płytę nagrobną.
Sama operacja wydobycia kamienia z ziemi trwała 14 dni, po czym głaz przewieziono do Warszawy, do zakładu
kamieniarskiego Bolesława Sypniewskiego. Obróbka kamienia trwała do 28 kwietnia 1936 roku, tego dnia oszlifowana
płyta ważąca teraz 10 ton miała być odesłana do Wilna. Niestety, podczas wywożenia z warsztatu nastąpiło odłupanie
kawałka granitu z oszlifowanej już płyty. Konieczne było więc ponownie szlifowanie, aby zamaskować uszczerbek.
Po obróbce przewieziono ją do Wilna i „ujęto w mocne żelazobetonowe mury”.
Mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego powstało w miejscu, w którym stał, wcześniej rozebrany, pomnik wykonany
według projektu Juliusza Kłosa. Po bokach grobowca umieszczone zostały w symetrycznym układzie 164 stele kamienne
upamiętniające żołnierzy, z wyrytymi na niech prostymi krzyżami równoramiennymi, nawiązującymi do Orderu Krzyża Niepodległości.
W czasie przebudowy przeniesiono też okazałą tablicę profesora Jana Borowskiego i umieszczoną ją na miejscu na prawo
przed główna bramą cmentarną. Uporządkowano jednocześnie placyk przed cmentarzem,
ulicę dochodzącą do Rossy oraz okoliczne wzgórza.
Mimo że projekt całej przebudowy należał do profesora Jastrzębowskiego, kierownictwo prac powierzono
Stanisławowi Lorenzowi (1899-1991), który w latach 1935 i 1936 dojeżdżał z Warszawy do Wilna
w celu kontroli postępu robót na Rossie.
Pokonawszy wszystkie trudności związane z budową mauzoleum, można było przystąpić do uroczystego pochówku
w ustalonym wcześniej terminie.
Zgodnie z zaleceniami zmarłego 13 maja 1935 roku wyjęto jego serce i złożono je do tymczasowej, szklanej urny,
a dopiero po uroczystościach pogrzebowych (17-18 maja), 30 maja serce przeniesiono do nowej, srebrnej urny,
z napisem: Serce Józefa Piłsudskiego. 12 maja 1935 i wizerunkiem orła.
W ten sposób zabezpieczone serce wysłano tego samego dnia do Wilna w asyście wdowy i towarzyszących
jej przedstawicieli władz państwowych. Na miejscu tymczasowo umieszczono je w kościele św. Teresy[6].
Zanim nastąpiło złożenie Serca Marszałka do grobowca na Rossie u stóp Matki, zgodnie z jego wolą
i pozostawionym przezeń testamentem, musiał upłynąć rok. Dla krypty grobowej obrano, jak już wspomniano,
ostatecznie miejsce dotychczasowego pomnika poświęconego obrońcom Wilna
na cmentarzyku wojskowym przy głównym ogrodzeniu.
Tuż po śmierci Józefa Piłsudskiego w kościele Św. Teresy rozpoczęto też prace (trwające dwa tygodnie)
nad specjalną niszą, w której miała być złożona urna z Sercem Marszałka do czasu złożenia jej na Rossie.
Prace prowadził inż. Aleksander Zubelewicz (1890-1956).
Nisza znajdowała się z prawej strony w głównej nawie kościoła na wysokości trzech metrów.
Była to niewielka skrytka, obita wewnątrz czerwonym atłasem z granitową podstawą.
Specjalne zamknięcie zaprojektował inż. [Jan?] Markiewicz.
Na zamknięciu tym widniały wykute w żelazie odznaki pierwszej brygady oraz dwa otwory
z boku na plomby, którymi zabezpieczono niszę po włożeniu urny. Na zewnątrz otwór przyciśnięto
blokiem granitowym z dużym prostym krzyżem z jaśniejszego kamienia.
W tym czasie, gdy przywieziono urnę do Wilna, podpułkownik Czesław Kadenacy
i kapitan Mieczysław Lepecki przebywali w Kownie w związku z przewiezieniem prochów,
zmarłej w 1884 roku w Wilnie, Matki Marszałka, Marii z Billewiczów Piłsudskiej.
31 maja polscy delegaci w Sugintach koło Uciany (w powiecie wiłkomierskim, w rodzinnej parafii
matki Marszałka) przeprowadzili ekshumacje zwłok. Pierwszego czerwca nastąpiło przewiezienie
prochów [w metalowej trumnie] specjalnie przygotowanym samochodem. Wraz z trumną Matki przybyły
dwie mniejsze z prochami rodzeństwa. O osiemnastej czterdzieści pięć samochód przybył do kościoła Św. Teresy.
Prochy złożono w podziemiach kościoła [7].
Jak wspomniano, w sierpniu 1935 roku, po ukończeniu prac przygotowawczych, rozpoczęto na cmentarzyku
wojskowym na Rossie budowę grobowca dla Serca Józefa Piłsudskiego.
Prace przy cmentarzyku prowadziło Wileńskie Przedsiębiorstwo Budowlane Giedrojcia, wybrane w drodze konkursu.
Dla całego cmentarzyka przewidziano ogrodzenie z popielatej cegły oraz podano do wiadomości usytuowanie
grobowca-mauzoleum, tzn. pośrodku mogił żołnierskich, ewentualny wygląd i przewidywane zakończenie prac
miało nastąpić 12 maja 1936 roku. Władze państwowe podjęły też szereg decyzji mających upamiętnić
Józefa Piłsudskiego na terenie Wileńszczyzny [8].
Ukończono obróbki płyty nagrobnej z wersetami pochodzącymi z utworów Juliusza Słowackiego,
którego Piłsudski uwielbiał ponoć czytać i cytować (często go trawestował).Tuż przed uroczystościami,
nad płytą grobowca rozstawiono wielki baldachim.
„Słowo” wileńskie z dnia na dzień informowało o programie uroczystości w całym kraju i Wilnie.
W Wigilię rocznicy śmierci (11 maja) przewidziano capstrzyk żałobny, iluminacje głównych zabytków
oraz apel żałobny. O 20.45 wyciągnięto z niszy kościelnej urnę wraz z Sercem
oraz trumnę Matki Piłsudskiego wyniesiono z podziemi.
12 maja 1936 roku o godzinie ósmej, po przyjeździe prezydenta odprawiono w kościele Św. Teresy uroczyste
nabożeństwo żałobne. Po nadejściu głównej części konduktu na teren cmentarzyka weszły osoby niosące lektykę
z urną oraz trumnę, prezydent, rodzina Marszałka i dostojnicy.
W chwili włożenia serca i trumny do wnętrza mauzoleum nastąpiła trzyminutowa cisza,
po niej baterie oddały 101 strzałów, a orkiestra odegrała hymn narodowy.
O 20.45 na Rossie, w godzinę śmierci Marszałka, rozległ się werbel żałobny,
a z Góry Trzykrzyskiej oddano dwadzieścia jeden strzałów armatnich[9].
Od tego momentu datuje się też istnienie mauzoleum, gdzie skromny napis „Matka i Serce Syna”
przypomina wielkiego Marszałka i jego przywiązanie do Wilna [10].
Literatura przedmiotu
(w wyborze i układzie chronologicznym)
- Juliusz Kłos (1881-1933), Wilno: przewodnik krajoznawczy, Wilno 1923; wszystkie poniższe
linki dostępne [z datą: 23.09.2024] na portalu internetowym „Federacja Bibliotek Cyfrowych” (=FBC)
– https://polona.pl/item-view/4bfa7a1f-0ecf-414e-8e8c-4afb9fcccbf2?page=232 - Wilno-Legjony: 6/VIII 1914 r. - 6/VIII 1928 r., kom. red. Józef Batorowicz [et al.], Wilno 1928;
– https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/22321/edition/32184/content - Władysław Zahorski (1858-1927), Przewodnik po Wilnie, Wilno 1928, s. 163
– https://polona.pl/item-view/ce6b7331-4ace-4107-92e4-42b0b56be7da?page=198 - Album pamiątkowy z okazji X-lecia wyzwolenia Wilna, Wilno [1930]
– https://polona2.pl/item/album-pamiatkowy-z-okazji-x-lecia-wyzwolenia-wilna,MTI3ODExNDg0/2/#info:metadata - Wilno i ziemia wileńska: zarys monograficzny, t. 1, kom. red. Zygmunt Hartung [et al.], Wilno 1930
– https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/22328/edition/32190/content - Marszałek Józef Piłsudski w Wilnie i na Wileńszczyźnie: wypisy, oprac. Władysław Arcimowicz
[ok. 1900-1942], Wilno 1934, s. 6 – https://polona.pl/item-view/260c573b-1a53-47bd-a026-d1065a0abfa8?page=10 - P. O. W. na ziemiach W. X. Litewskiego 1919-1934: szkice i wspomnienia, pod red. Stefana Burhardta,
Wilno 1934 (inny tytuł: Polska Organizacja Wojskowa na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego 1919-1934),
s. 24 (Cmentarz Obrońców Wilna na Rossie [pomnik] – https://polona.pl/item-view/334713cb-222c-4a04-9626-f255206aab60?page=13 - Witold Malczyk, Zabytki Wilna a nauka historii w szkole powszechnej, Wilno1936, s. 81-87
– https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=32194 - Uroczystości żałobne w Wilnie 11-12 maja 1936, Wilno 1936, s. 5-7
– https://polona.pl/item-view/e5995df9-ec35-4dc6-9fbd-bb461603912c?page=6 - Wilno, oprac. Stanisław Lorenz, [Warszawa 1936]
– https://kpbc.umk.pl/publication/19512 - Stanisław Lisowski (1880-1964), Wystawa „Marszałek Józef Piłsudski a Wilno” 11.V-14.VI. 1936 w Bibljotece
Uniwersyteckiej w Wilnie, Wilno 1937; odb. uzup. i popr.: „Ateneum Wileńskie” 1936 (R. 11)
– https://kolekcijos.biblioteka.vu.lt/en/objects/VUB01_000100538#00001 - Polska poległym swoim obrońcom, pod red. Władysława Dunin-Wąsowicza [1877-1950],
Warszawa 1928 [1931], s. 16. - Jan Jaskólski, Wilno, jego zabytki i piękno: przewodnik turystyczny, Wilno 1939, s. 32
– https://polona.pl/item-view/1ec7503c-a859-44a4-9f8f-7a2a719d8082?page=43 - Grób matki Piłsudskiego na Rossie, „Wiadomości” (Londyn) 1961 nr 804 (27 sierpnia),
s. 6 (fot. z r. 1960) – https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=10046 - Stanisław Lorenz, Album wileński, Warszawa 1986, s. 198.
- Agnieszka Durejko, Historia cmentarzyska wojskowego na Rossie,
„Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” Seria A (Dodatek 2) 1988 nr 43, s. 101-142. - Agnieszka Durejko, Aleksander Srebrakowski, Matka i serce syna, „Spotkania z Zabytkami” 1991 nr 3,
s. 21-24; Internet – http://www.rossa.lt/archiwum/index.php/pomniki/matka-i-serce-syna - Edmund Małachowicz(1925-2015), Cmentarz na Rossie w Wilnie, Wrocław 1993,
s. 108-109; 111; 116; 123; 141; 394; 396-397. - Piotr Cichoracki, Pogrzeb Serca Marszalka – uroczystości wileńskie 12 maja 1936 roku,
„Sowiniec” 2003, nr 22, s. 45-56. - Krzysztof Buchowski, Szkice polsko-litewskie czyli o niełatwym sąsiedztwie
w pierwszej połowie XX wieku, Toruń 2006, s. 143. - Jerzy Surwiło (1941-2009), Cmentarz Rossa w Wilnie: wędrówka po nekropolii
pamięci narodowej, Wilno 2006 (wyd. 2: tamże 2008). - Wileńska encyklopedia: 1939-2005, oprac. Mieczysław Jackiewicz, Warszawa2007, s. 102-105.
- Księgi osób spoczywających na cmentarzach wileńskich: Rossa, Bernardyński
i Antokolski, do dr. przygot. i wstępem opatrzył Jan Puchalski, Wilno; Warszawa 2008. - Jarosław Molenda, Tajemnice polskich grobowców: pielgrzymki, ukryte skarby, sensacje
i anegdoty, Warszawa 2008, s. 317-318. - Aleksander Srebrakowski, Elementy pamięci o Józefie Piłsudskim w Wilnie
i na Wileńszczyźnie w latach 1935-1939, „Regiony i Pogranicza” 2018-2019 nr 6-7, s. 137-154. - Bartłomiej Gutowski, Dwudziestowieczne dzieje i sztuka cmentarza na Rossie [w:]
Cmentarz na Rossie w Wilnie : historia, sztuka, przyroda, pod red. Anny Sylwii Czyż
i B. Gutowskiego (wydanie 2), Warszawa; Kraków 2020 (wyd. 1: tamże 2019), s. 17-258
(tu: Cmentarz dla obrońców Wilna i mauzoleum dla serca Marszałka Piłsudskiego, s. 61-142). - Piotr Paweł Chabiera, Organizacja i przebieg pogrzebu serca marszałka Józefa Piłsudskiego,
„Niepodległość” (Warszawa 2002) t. 70 (2021), s. 5-22. - Pogrzeb serca Marszałka i trumny ze szczątkami matki, ekshumowanymi i przywiezionymi
z Sugintów, odbył się 12 maja 1936 r.; Internet (Rossa.lt)
– http://www.rossa.lt/index.php/trasy?view=point&id=16 - Kwatera wojskowa Starej Rossy; Internet (Rossa.lt)
– http://www.rossa.lt/archiwum/index.php/pomniki/matka-i-serce-syna?view=entry&id=100 - Projekt zrealizowany w latach 2013-2016 przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie we współpracy z Litewskim Uniwersytetem
Edukologicznym (pod kierownictwem Anny Sylwii Czyż i Bartłomieja Gutowskiego);
Internet – http://cmentarznarossie.uksw.edu.pl/obiekty.php?id=13682 - Marian Pacholak [Grodno-Wilno], 12 maja 2016 roku – 81. rocznica śmierci
marszałka Józefa Piłsudskiego – spolia dla Komendanta
– http://grodnowilno.pl/12-maja-2016-roku-81-rocznica-smierci-marszalka-jozefa-pilsudskiego-spolia-dla-komendanta
[1] Cz. J. [Czesław Jankowski (1857-1929)], Na wileńskim bruku, „Tygodnik Illustrowany” (Warszawa)
1919 nr 34 (23 sierpnia), s. 548 [wszystkie poniższe linki z data dostępu w FBC: 23.09.2024]
– https://polona.pl/item-view/906687bb-d73c-41a5-9297-283e636dc14b?page=9
Groby poległych przy wyzwoleniu i następnych obronach Wilna, [w:] Wilno-Legjony: 6/VIII 1914 r. - 6/VIII 1928 r.,
Wilno 1928, s. 81 (fotografia i wiersz) – https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=32184
Program pobytu Pana Prezydenta [Ignacego Mościckiego] w Wilnie, „Słowo” (Wilno) 1930 nr 135 (15 czerwca),
s. 3 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=243921
Włodzimierz Umiastowski, Żałobna rocznica, „Słowo” (Wilno) 1931 nr 93 (24 kwietnia),
s. 3 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=251066
J. B., Dzień 19-go kwietnia w Wilnie 15 lat temu (Garść wspomnień), „Dziennik Wileński” 1934 nr 103 (19 maja),
s. 3 („Niezliczone tłumy odprowadzały te 32 trumny na wieczny odpoczynek”)
– https://polona.pl/item-view/0f406f01-211b-4d0f-9e75-753169a3091f?page=2
[2] Euzebiusz Łopaciński (1882-1961), Czy to sprawiedliwe?, „Kurjer Wileński” 1926 nr 171 (28 lipca),
s. 2 – https://polona.pl/item-view/e9d9781a-1ef9-40af-806f-6212e07f9a96?page=1
Nowe grobowce na cmentarzu Rossa, „Kurjer Wileński” 1933 nr 294,
s. 3 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=265615
[3] Piłsudski 1926-1930: przemówienia, wywiady, artykuły; zebrali i do druku przygotowali Antoni Anusz
i Władysław Pobóg-Malinowski (wyd. nowe uzup.), Warszawa 1931, s. 164-166
– https://obc.opole.pl/dlibra/docmetadata?showContent=true&id=10193
Konkretne zalecenia w sprawie pogrzebu Józef Piłsudski zamieścił w swojej ostatniej woli (Na wypadek nagłej śmierci),
której tekst został przedstawiony przez Aleksandrę Piłsudską następnego dnia po śmierci Marszałka, 13 maja 1935 roku:
„Nie wiem czy nie zechcą mnie pochować na Wawelu. Niech! Niech tylko moje serce wtedy zamknięte schowają w Wilnie
gdzie leżą moi żołnierze co w kwietniu 1919 roku mnie jako wodzowi Wilno jako prezent pod nogi rzucili.
Na kamieniu czy nagrobku wyryć motto wybrane przez mnie dla życia:
Gdy mogąc wybrać, wybrał zamiast domu
Gniazdo na skałach orła, niechaj umie
Spać, gdy źrenice czerwone od gromu
I słychać jęk szatanów w sosen szumie
Tak żyłem
A zaklinam wszystkich co mnie kochali sprowadzić zwłoki mojej matki z Sugint Wiłkomirskiego powiatu
do Wilna i pochować matkę największego rycerza Polski nade mną. Niech dumne serce u stóp dumnej matki spoczywa.
Matkę pochować z wojskowymi honorami ciało na lawecie i niech wszystkie armaty zagrzmią salwą pożegnalną
i powitalną tak aby szyby w Wilnie się trzęsły. Matka mnie do tej roli jaka mnie wypadła chowała.
Na kamieniu czy nagrobku mamy wyryć wiersz z „Wacława” Słowackiego zaczynający się od słów:
Dumni nieszczęściem nie mogą...
Przed śmiercią Mama mi kazała to po kilka razy dla niej czytać”.
Adam Ludwik Korwin-Sokołowski (1896-1979), Fragmenty wspomnień, 1910-1945, Paris 1985 (wyd. 2: Warszawa 1987).
Aleksander Śnieżko (1896-1975), Cmentarz Rossa w Wilnie. Rkp. Ossolineum (16149/II). Pol. 1939-1945, 1970.
Tomów 5. K. Mf Oss. T. 1, Wrocław 1970, s. 7.
[4] Wojciech Jastrzębowski (1885-1960), malarz i grafik. Studiował w Krakowie na Akademii Sztuk Pięknych i w Paryżu.
Był żołnierzem I Brygady Legionów w latach 1915-1917. W latach 1919-1920 kierował zakładem grafiki na Wydziale Sztuk Pięknych
Uniwersytetu Stefana Batorego. Od 1923 roku był profesorem architektury wnętrz i kompozycji brył i płaszczyzn warszawskiej
Akademii Sztuk Pięknych. W latach 1928-1930 był dyrektorem Departamentu Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych
i Oświecenia Publicznego. Od roku 1935 senator RP. Laureat wielu nagród krajowych i zagranicznych.
Był autorem między innymi: projektów odznaki I brygady Legionów polskich, I kompanii kadrowej, odznaki członka
Polskiej Akademii Literatury, wzorów monet 1, 2, 5, 10, 20 i 50 groszowej, wykonał też sgraffita na Wawelu.
Józef Marian Poklewski (1937-2019), Polskie życie artystyczne w międzywojennym Wilnie, Toruń 1994, s. 159.
Grobowiec na Rossie. Wywiad u prof. Jastrzębowskiego, „Gazeta Polska” 1935 (Warszawa) nr 186 (7 lipca), s. 4
oraz Grobowiec na cmentarzu Na Rossie w Wilnie. Wywiad z prof. Wojciechem Jastrzębowskim, „Czas” (Kraków) 1935 nr 183 (7 lipca),
s. 7 – https://mbc.malopolska.pl/pl/podglad/czas-antoni-beaupre-59084/
[5] Serce ś.p. Marsz. Piłsudskiego w Ostrej Bramie, „Dziennik Wileński” 1935 nr 140 (23 maja), s. 3
(„Co do miejsca, gdzie stanie to mauzoleum to wymieniane były dotychczas trzy miejsca: początkowo mówiono
o kaplicy św. Kazimierza w Katedrze, później o cmentarzu na Rossie; obecnie utrzymuje się wersja,
że mauzoleum zbudowane będzie w Ostrej Bramie, z prawej strony pod kaplicą z cudownym Obrazem”)
– https://polona.pl/item-view/2166d30c-b074-4f36-ad62-0ed6c2a83ff1?page=2
Tam, gdzie spocznie serce Marszała. Grobowiec na cmentarzu Na Rossie w Wilnie, „Głos Poranny” 1935 nr 183 (7 lipca),
s. 6 – https://polona.pl/item-view/c21edc1c-d1c3-4b5a-a490-e6b4284ed9b1?page=0
Budowa mauzoleum, „Przegląd Tygodniowy” (Warszawa) 1935 nr 82 (4 sierpnia),
s. 1 – https://polona.pl/item-view/2d9f05a3-6277-45ab-9a0a-9bd732140d59?page=0
Na Rossie, „Słówko” 1935 nr 151 (15 września), s. 7-8 (ilustracja)
– https://polona.pl/item-view/824fc368-e0b1-480f-84a6-5f3743b76320?page=6
Cmentarz żołnierza i grobowiec na Rossie, „Plastyka” 1935 nr 3/4, s. 54-57
– https://kpbc.umk.pl/dlibra/show-content/publication/edition/35689?id=35689
Przebudowa cmentarza na Rossie, „Dziennik Poznański” 1935 nr 222 (26 września),
s. 6 – https://polona.pl/item-view/284db47f-9619-413a-ae1d-3dd4e3515532?page=5
Bolesny widok, „Słowo” (Wilno) 1936 nr 99 (9 kwietnia), s. 1
– https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=253161
W. Wiernic, Dzieje granitowego głazu, „Gazeta Polska” 1937 nr 130 (12 maja), s. 5.
Granitowa kapliczka z Matkę Boską Ostrobramską na Rossie, „Kurjer Wileński” 1936 nr 124 (6 maja),
s. 5 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=263337
[6] Dyr. Czesław Kadenacy i kpt. M. Lepecki wyjeżdżają na Litwę w celu ekshumacji zwłok
ś. p. Matki Marszałka Piłsudskiego, „Wieczorny Kurjer Grodzieński” 1935 nr 144 (28 maja),
s. 1 – https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/507301/edition/440601/content?
Akt złożenia serca do urny, „Wieczorny Kurjer Grodzieński” 1935 nr 147 (30 maja),
s. 1 – https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/507304/edition/440603/content?
Przywiezienie urny do Wilna, „Słowo” 1935 nr 147 (31 maja),
s. 1 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/257216/edition/245292/content?
Nisza, w której spocznie serce Marszałka, „Słowo” (Wilno) 1935 nr 147 (31 maja),
s. 1 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/257216/edition/245292/content?
P. Marszałkowa Piłsudska na cmentarzu Rossa, „Wieczorny Kurier Grodzieński” 1935 nr 148 (1 czerwca),
s. 1 – https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/507305/edition/440604/content?
Prochy matki Marszałka, „Wieczorny Kurier Grodzieński” 1935 nr 148 (1 czerwca),
s. 1 – https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/507305/edition/440604/content?
„Miłe miasto” przyjęło serce Wodza Narodu, „Wieczorny Kurjer Grodzieński” 1935 nr 148 (1 czerwca),
s. 1 – https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/507305/edition/440604/content?
„Miłe miasto” przyjęło serce Wodza Narodu, „Słowo” (Wilno) 1935 nr 148 (1 czerwca),
s. 1 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/257218/edition/245294/content?
Samochód żałobny wiozący trumny Matki i rodzeństwa Józefa Piłsudskiego, „Słowo” 1935 nr 150 (3 czerwca),
s. 1 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/257220/edition/245297/content
Serce Marszałka w Wilnie, „Tygodnik Illustrowany” 1935 nr 23 (9 czerwca),
s. 441-445 – https://polona.pl/item-view/5702384c-e83b-4547-b1a6-f5f8091f90b2?page=0
Orszak żałobny zbliża się do granicy polsko-litewskiej, „Tygodnik Illustrowany” 1935 nr 23 (9 czerwca),
s. 443 i 446 – https://polona.pl/item-view/5702384c-e83b-4547-b1a6-f5f8091f90b2?page=4
[7] Trumna Matki Marszałka przybyła do Wilna, „Słowo” (Wilno) 1935 nr 149 (2 czerwca),
s. 1 i 3 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/257219/edition/245296/content?
Sprowadzenie zwłok Matki Marszałka do Wilna, „Wieczorny Kurjer Grodzieński” 1935 nr 150 (3 czerwca),
s. 1 – https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/507336/edition/440606/content
Kaipiš Suginčiųi švežti Pilsudskienė spalaikai [Jak z Sugint wywożono prochy Piłsudskiej], „Lietuvos Aidas” (Wilnius)
1935 nr 126 (3 czerwca), s. 4. Z Sugint do Wilna. Powrotna droga zwłok Matki Marszałka Piłsudskiego,
„Dzień Polski” (Kaunas) 1935 (poniedziałek, 3 czerwca), s. 1 (w ekshumacji 2 czerwca 1935 roku wzięły udział delegacje
z terenu całej Litwy, nad grobem zgromadziło się ponad 200 osób; z przytoczonej relacji wynika, że istniejący do dzisiaj
na wileńskiej Rossie grób najmłodszego rodzeństwa to tylko symboliczna mogiła niezawierająca ich doczesnych szczątków).
[8]Sto szkół powszechnych stanie na Wileńszczyźnie dla uczczenia pierwszej rocznicy zgonu Wodza,
„Głos Poranny” (Łódź) 1936 nr 130 (12 maja),
s. 1 – https://polona.pl/item-view/04672271-9302-41c1-afb5-88b832497118?page=0
Budowa stu szkół im. Marszałka Piłsudskiego, „Życie Rolnicze” 1937 nr 9 (27 lutego),
s. 25 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=371344
Szkoły Marszałkowskie, „Kurjer Wileński” 1937 nr 279 (10 września),
s. 5 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=268242
Budowa mauzoleum na Rossie, „Słowo” (Wilno) 1935 nr 217 (10 sierpnia),
s. 5 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=245932
Tam, gdzie spocznie Serce, „Słowo (Wilno) 1935 nr 218 (11 sierpnia),
s. 3 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/257860/edition/245933/content?
Zaduszki w Wilnie, „Słowo” (Wilno) 1935 nr 300 (1 listopada),
s. 5 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/257944/edition/246016/content
Bronisławka (powiat kostopolski)
– https://pl.wikipedia.org/wiki/Bronis%C5%82awka_(powiat_kostopolski)
[9] Pełny opis uroczystości zamieszczony został w wileńskich dziennikach „Słowo”, Kurjer Wileński”
i „Dziennik Wileński” z 11-13 maja 1936 roku. Oprócz pełnego programu znajdują się tam liczne artykuły
relacjonujące i komentujące całe wydarzenie.
Serce na Rossie, „Kurjer Wileński” 1936 nr 113 (25 kwietnia),
s. 3-4 –https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=263285
Cmentarz na Rossie, „Polska Zbrojna” 1936 nr 124 (6 maja),
s. 6 (ilustracje) – https://polona.pl/item-view/8c8f18d6-609e-42e4-a34c-c23f9c27e862?page=3
Tam, gdzie spoczywa serce Wodza, „Żołnierz Polski” 1936 nr 14 (11 maja),
s. 283-284 (ilustracje) – https://polona.pl/item-view/52922748-5cf4-42f0-b2b7-dbbd3cbebd38?page=6
Serce w urnie na płycie, „Słowo” 1936 nr 130 (wtorek, 12 maja),
s. 6 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/265223/edition/253192/content
Urna z Sercem Józefa Piłsudskiego, „Słowo” (Wilno) 1936 nr 130 (wtorek, 12 maja),
s. 6 – https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=253192
Urna z Sercem Józefa Piłsudskiego, „Kurjer Nowogródzki” 1936 nr 130 (12 maja),
s. 6 – https://polona.pl/item-view/04b68185-2f8d-4c4d-b99c-7660f4f00f00?page=3
Matka i serce Syna. Grobowiec na cmentarzu wileńskim, „Dziennik Bydgoski” 1936 nr 111 (12 maja),
s. 3 (ilustracja) – https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=190351
Chwila milczenia, „Kurjer Nowogródzki” 1936 nr 131 (13 maja),
s. 6 – https://polona.pl/item-view/08ea8f1d-f982-40b9-8155-e84095c852c6?page=3
Czoło konduktu dotarło do Rossy, „Kurjer Nowogródzki” 1936 nr 13 (13 maja),
s. 6 – https://polona.pl/item-view/08ea8f1d-f982-40b9-8155-e84095c852c6?page=3
Serce Wielkiego Wodza spoczęło u stóp Matki na cmentarzu na Rossie, „Głos Poranny”
1936 nr 131 (13 maja), s. 1-4 (ilustracje)
– https://polona.pl/item-view/f19d4a95-2e91-4641-8169-4a820b44dc44?page=0
Lektyka z Sercem Marszałka, „Kurjer Nowogródzki” 1936 nr 13 (13 maja),
s. 6 – https://polona.pl/item-view/08ea8f1d-f982-40b9-8155-e84095c852c6?page=3
Nabożeństwo w kościele św. Teresy, „Kurjer Nowogródzki” 1936 nr 131 (13 maja),
s. 6 – https://polona.pl/item-view/08ea8f1d-f982-40b9-8155-e84095c852c6?page=3
Przeniesienie serca do Mauzoleum, „Kurjer Nowogródzki” 1936 nr 131 (13 maja),
s. 6 – https://polona.pl/item-view/08ea8f1d-f982-40b9-8155-e84095c852c6?page=3
Spoczęło Serce Wodza przy trumnie ukochanej Matki na cmentarzu umiłowanem w Wilnie,
„Dzień Dobry” 1936 nr 132 (13 maja),
s. 1 – https://crispa.uw.edu.pl/object/files/619593/display/Default
Serce Marszałka Piłsudskiego spoczęło na Rossie, „Kurjer Nowogródzki” 1936 nr 131 (13 maja),
s. 1-6 (fotografie) – https://polona.pl/item-view/08ea8f1d-f982-40b9-8155-e84095c852c6?page=0
Akt zamurowania grobowca Matki i serca Syna na Rossie, „Nowy Dziennik” 1936 nr 133 (15 maja),
s. 1 – https://fbc.pionier.net.pl/search#fq={!tag=dcterms_accessRights}dcterms_accessRights%3A%22Dost%C4%99p%20otwarty%22&q=nowy%20dziennik%201936%20nr%20133
W hołdzie pamięci Wielkiego Marszałka, „W Służbie Penitencjarnej” (dwutygodnik straży więziennej)
1938 nr 10 (12 maja), s. 5 – https://crispa.uw.edu.pl/object/files/214035/display/Default
[10] Następnego dnia wieczorem dokonano jeszcze formalności związanych z ostatecznym zapieczętowaniem
i zamurowaniem mauzoleum. Pogrzeb serca Piłsudskiego miał w Wilnie precedensy. Gdy w Mereczu zmarł Władysław IV,
serce króla pochowano w katedrze wileńskiej. Podobnie Ignacy Korwin-Milewski (1846-1926), wybitny kolekcjoner
polskiego malarstwa, zmarły za granicą w Puli (Chorwacja), w testamencie wyraził wolę, by jego serce spoczęło
na Rossie, w grobie matki i tak też się stało. Być może Marszałek wiedział o tym
– https://muzeumpilsudskiblog.pl/serce-marszalka-dla-wilna/