Chrońmy wspólnie nasze dziedzictwo!

Diecezje Kościoła katolickiego, 1927 r. (domena publiczna, źródło ilustracji)

Pan Tomasz Kiejdo,
znamy już nam przynajmniej z kilku artykułów o tematyce kresowej – zob. np.: Uroczyste obchody operacji Ostra Brama
na wileńskiej Rossie – http://grodnowilno.pl/uroczyste-obchody-operacji-ostra-brama-na-wilenskiej-rossie
przygotował materiał wobec, którego nie sposób przejść obojętnie – bez zaangażowania i głębszych refleksji.

Proszę zatem o uważne przeczytanie poniższego tekstu, zwłaszcza przez przedstawicieli wszystkich organizacji kresowych,
dla których nie tylko statutowo – szerokie udostępnienie – naszego dorobku cywilizacyjnego i kulturowego do wszelkiego rodzaju
badań naukowych i celów popularyzatorskich (choćby genealogicznych) podyktowane jest zarówno potrzebą serca, jak i rozumu.

Poniższy artykuł o digitalizacji (ucyfrowieniu) archiwaliów kresowych – za zgodą autora tu przytoczony w całości – ukazał się
1 stycznia 2023 roku w „Kresowym Serwisie Informacyjnym” (Organ Medialny Porozumienia Pokoleń Kresowych; e-miesięcznik)
nr 1 (140) 2022, s. 28-29 – https://ksi.btx.pl/pdf/numer140.pdf
Tamże, tegoż Autora (na s. 16-17), w zasadzie bezcenny poznawczo tekst pt. „Moja rozmowa z księdzem kanonikiem
Józefem Grażulem, proboszczem seniorem parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Pasymiu” na temat wileńskich losów
rodzinnych i zesłania do Kazachstanu.

Mapa przemysłu Rzeczpospolitej Polskiej, Lwów l. 20-te/30-te XX w. Zbiory Biblioteki Narodowej.

Chrońmy wspólnie nasze dziedzictwo!
Czyli o potrzebie digitalizacji archiwaliów wytworzonych przez państwo polskie
w latach 1918-1939 (dziś w zasobach Litwy, Białorusi i Ukrainy).

Okres jesienno-zimowy to zarazem czas, gdy w polskiej tradycji wspominamy naszych bliskich zmarłych
oraz poprzednie pokolenia Polaków. Po zakończeniu II wojny światowej i podziale jałtańskim 7 województw II Rzeczypospolitej
zostało oderwanych od Macierzy. Nastąpiła ekspatriacja ludności polskiej. Wielowiekowe dziedzictwo kulturowe naszego kraju,
w dużej mierze, pozostało na ziemiach, które weszły w skład ZSRR. Dzieła sztuki, księgozbiory i archiwalia dziś znajdują się
w zasobach sąsiednich państw Litwy, Białorusi i Ukrainy. Należy więc zintensyfikować starania przynajmniej o digitalizację poloniców,
w niniejszym artykule chcę poruszyć temat tychże archiwaliów.

Miliony współczesnych Polaków wywodzi się z utraconych, wschodnich ziem II Rzeczypospolitej. Wielu z nich próbuje odtwarzać
losy rodzinne i dzieje lokalnych społeczności. Naukowcy i media przedstawiający dziedzictwo przodków oraz ich wpływ na naszą kulturę
i współczesność poszukują źródeł m.in. za naszą wschodnią granicą.

Nie jest to ani proste, ani tanie, tym bardziej dla osób, które podejmują działania społecznie. Niewielu bowiem stać na wyjazd zagraniczny
oraz opłaty z tym związane. Korzystanie z firm genealogicznych lub korespondencyjnych kwerend archiwalnych sąsiednich państw
to również przedsięwzięcia kosztowne. Przykładowo cena skanu jednej strony dokumentu w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym
to dziś koszt 1,53 euro (usługi korespondencyjne). I choć świat nauki dysponuje większymi możliwościami finansowymi
to i w tym wypadku ma on również ograniczenia.

Rodzi się więc pytanie o powszechną dostępność materiałów wytworzonych przez państwo polskie i jego instytucje
dla badaczy naszej przeszłości, a tym samym znajomości w ogóle historii naszych losów. Dlatego powinniśmy zadbać o ich ocalenie
i zabezpieczenie. Taką formą byłaby digitalizacja, czyli utrwalenie cyfrowe.

Mamy znakomitych specjalistów i doświadczenia w tej dziedzinie, a przykłady Biblioteki Narodowej Polona oraz Narodowego Archiwum Cyfrowego
nie są odosobnione. Odrębną kwestią jest forma przeprowadzenia samej digitalizacji. Czy polska strona powinna ofiarować pomoc sąsiadom
w pracach konserwatorskich i digitalizacji, zastrzegając, że kopie akt trafią do Polski, a może przekazać środki sąsiadom, Ci zaś samodzielnie
wykonają prace na podstawie wzajemnych umów i zobowiązań? Kwestie prawne oraz organizacyjne należy jednak pozostawić
Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.

21 września 2022 roku zwróciłem się do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych z następującymi pytaniami:

1. Czy rewindykacja wskazanych (określony zakres czasowy 1918-1939) archiwaliów jest wciąż możliwa, czy jest to zagadnienie definitywnie
zamknięte zgodnie z zasadą przynależności terytorialnej, na której zostały wytworzone?

2. Kiedy i czy w ogóle strona polska zwracała się (przede wszystkim do archiwów w Wilnie Państwowego LCVA i Historycznego LVIA)
oraz do Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie z prośbą o współpracę w zakresie digitalizacji wskazanych
materiałów bądź proponowała pomoc w takim przedsięwzięciu, z zastrzeżeniem, że kopie trafią do Polski? (określono zakres tematyczny digitalizacji).

W odpowiedzi przesłanej przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych dra Pawła Pietrzyka otrzymałem wyjaśnienia na zadane pytania.
W kwestii zagadnienia rewindykacji (pyt. 1) brzmią one następująco:

„Polskie Archiwa Państwowe nie prowadzą działań rewindykacyjnych w odniesieniu do materiałów archiwalnych
w archiwach białoruskich, litewskich czy ukraińskich. Instytucje te przechowują materiały historyczne, które nie były przemieszczane
z miejsca ich wytworzenia, a znalazły się poza granicami Polski w wyniku zmian granic po 1945 r. Chodzi tu np. o materiały archiwalne wytworzone
przez urzędy, czy instytucje polskie przed 1939 r. na terenie wschodnich województw II Rzeczypospolitej. Są one obecnie przechowywane
w archiwach białoruskich, litewskich, czy ukraińskich, zgodnie z obowiązującą w archiwistyce zasadą przynależności terytorialnej”.

Rewindykacja nie jest tematem zamkniętym w przypadku dwóch innych naszych sąsiadów. „Do dnia dzisiejszego nie odzyskano jednak
wielu materiałów źródłowych wywiezionych z Polski do ZSRR lub Niemiec, dlatego rewindykacja pozostaje aktualną i otwartą kwestią
w relacjach z tymi państwami”.

W odpowiedzi na pytanie drugie dr Pietrzyk zwraca uwagę na wyjątkowe straty polskich archiwów wynikające z działań wojennych,
grabieży oraz zmian granicznych, a również uczula na ogromne ich rozproszenie. Przytacza program Odtworzenie Pamięci Polski
(zainicjowany w 1998 r.), którego celem: „było dostarczenie informacji o źródłach do dziejów Polski i Polaków z okresu 1772-1918,
a docelowo - również do 1945 r., przechowywanych poza granicami kraju. Miało to przyczynić się do uzyskania materiałów zastępczych akt
bezpowrotnie przez Polskę utraconych lub rozproszonych w zbiorach innych państw. W ciągu kilkunastu kolejnych lat rozległe poszukiwania
archiwalne i rejestracja poloników były prowadzone w wielu krajach, takich jak: Austria, Białoruś, Francja, Mołdawia, Niemcy, Rosja,
Ukraina, Włochy. Rozpoznanie poloników i ich rejestracja jest niezbędnym etapem prac poprzedzających później ich digitalizację”.

Dyrektor Paweł Pietrzyk podkreśla, że kwestia digitalizacji materiałów polskiej proweniencji jest od wielu lat priorytetowym obszarem
współpracy w relacjach z archiwami państwowymi Ukrainy oraz Litwy. Od kilkunastu lat prowadzone są programy digitalizacji materiałów
archiwalnych, głównie z okresu I Rzeczypospolitej i XIX wieku (np. dotyczące polskich powstań narodowych) z zasobów archiwów lwowskich
oraz Archiwum Państwowego Obwodu Tarnopolskiego w Tarnopolu, a kopie cyfrowe są udostępniane wszystkim zainteresowanym w pracowniach
naukowych Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie oraz Archiwum Państwowego w Przemyślu.

Z uzyskanych informacji wynika, że pozyskane materiały z okresu II Rzeczypospolitej stanowią jednak niewielką część tego,
co dziś znajduje się w zbiorach naszych sąsiadów. Archiwum Państwowe w Przemyślu powiększa swój zasób o akta instytucji i organizacji polskich
z okresu II Rzeczypospolitej oraz księgi metrykalne z terenów diecezji przemyskiej, które obecnie znajdują się poza wschodnią granicą państwa polskiego.

Podobne działania podejmowane są we współpracy z archiwami litewskimi. Na podstawie dwustronnego porozumienia o współpracy archiwalnej
prowadzona jest bezpłatnie, na zasadzie wzajemności, wymiana kopii dokumentów interesujących obie strony. W 2021 roku polska strona otrzymała
od strony litewskiej kolejną partię mikrofilmów z zespołu Urząd Komisarza Rządu na miasto Wilno, które trafiły do Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Digitalizację materiałów polskich prowadzą też – obok Archiwów Państwowych – inne instytucje. Uniwersytet Wrocławski wraz z Biblioteką Uniwersytecką
we Wrocławiu i Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, Lwowski Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki wraz z Archiwum Lwowskiego Narodowego
Uniwersytetu im. Iwana Franki oraz Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego podjęły Projekt Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661-1946.

Inicjatywa „służy opisaniu przez pryzmat humanistyki lwowskiej znaczenia Uniwersytetu Lwowskiego jako instytucji naukowo-badawczej,
edukacyjnej, kulturotwórczej i narodotwórczej w poszczególnych okresach historycznych, a także opracowaniu dziejów nauk humanistycznych:
głównych kierunków rozwoju w obrębie danej dyscypliny (m.in. podejmowane tematy badawcze, metodologia), roli humanistyki lwowskiej
w strukturze samego Uniwersytetu oraz dokonań lwowskich uczonych. (…) Opracowanie dziejów humanistyki lwowskiej będzie po części realizowane
przez charakterystykę dorobku naukowego poszczególnych osób, prześledzenie losów karier naukowych wybitnych uczonych,
wytrawnych pedagogów i wychowawców, zasłużonych dla kultury pisarzy i poetów, ale także tworzonych przez nich szkół naukowych,
prowadzonych seminariów i laboratoriów” (http://kolekcjalwowska.uni.wroc.pl/o-projekcie/).

Zakres tematyczny i czasowy postulowanej digitalizacji

Wiadomości płynące z polskich archiwów uświadamiają, jak palącą kwestią jest digitalizacja archiwaliów wytworzonych przez państwo polskie
i jego instytucje w latach 1918-1939 (dziś w zasobach Litwy, Białorusi i Ukrainy). Podpowiada nam to nie tylko bliska czasowo łączność
międzypokoleniowa, lecz także bolesna historia (utworzenie państwa polskiego po 123 latach zaborów oraz wyjątkowa brutalność w niszczeniu
naszej państwowości oraz polskich obywateli przez niemiecki i radziecki totalitaryzm w trakcie II wojny światowej). O jakiej dokumentacji mowa?

Szczególnym zainteresowaniem i troską powinien być otoczony zasób wytworzony przez wyższe uczelnie, w tym uniwersytety
Stefana Batorego w Wilnie i Jana Kazimierza we Lwowie (proces digitalizacji akt Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie został rozpoczęty
w 2018 r. – przypis T.K.) wraz teczkami osobowymi kadry naukowej, pracowniczej i studentów. Kolejne powinny być zdigitalizowane zbiory
dotyczące szeroko pojętej oświaty w II Rzeczypospolitej, w tym okręgów szkolnych . Przede wszystkim teczki personalne nauczycieli.

Nie można też przeoczyć źródeł wytworzonych przez organa administracji państwowej i samorządowej. Następnie archiwalia dotyczące
izb lekarskich, sądów oraz organizacji społecznych, kulturalnych i klubów sportowych. Nie wolno również zapominać o księgach metrykalnych,
co jest niezwykle istotne z punktu widzenia polskich rodzin i wiedzy o ich najbliższych. Mając na uwadze skalę przedsięwzięcia,
oczywistym wydaje się powołanie zespołu, który określi chronologię prowadzonej digitalizacji oraz jej zakres.

Po odpowiednich zabiegach i dostosowaniach do naszych warunków opracowane akta, powinny być udostępniane dla wszystkich
zainteresowanych już w Polsce. Sukces takiego przedsięwzięcia zapewniłby znacznie większe możliwości poznawcze własnej spuścizny.
Skutkował będzie powstaniem wielu ważnych prac naukowych i społecznych. Nie można pozwolić na przerwanie sztafety pokoleń.
Jednocześnie powodzenie digitalizacji to impuls w relacjach na linii Polska – sąsiedzi.

To nie tylko współpraca, wymiana doświadczeń w zakresie ochrony naszej kultury i wspólnego dziedzictwa,
ale lepsze poznanie i empatia na wzajemne oczekiwania oraz pozytywne budowanie relacji.

Apel do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Wskazane obszary i zasób archiwalny wymagają opieki państwa polskiego. Bardzo intensywnie powinniśmy zabiegać o zasoby
z instytucji ukraińskich. W chwili, kiedy trwa wojna rosyjsko-ukraińska i trudno przewidywać jej zakończenie, to zagadnienie szczególnie palące.
Niełatwe dziś relacje na odcinku polsko-białoruskim nie mogą (w imię odpowiedzialności za polskie dziedzictwo) zwalniać państwa polskiego
i jego instytucji z chęci wysyłania sygnałów dotyczących współpracy np. na szczeblu archiwów państwowych. Trzeba również zintensyfikować
rozmowy na kierunku litewskim, zwłaszcza, że obydwa kraje należą do Unii Europejskiej, a przeprowadzenie digitalizacji na tymże odcinku
z wielu względów, m.in. organizacyjnych, prawnych, finansowych, wydaje się najłatwiejsze.

Wkrótce skieruję apel do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego o podjęcie intensywnych działań w zakresie
ochrony spuścizny naszych Przodków! Zwracam się równocześnie do polskich naukowców, organizacji społecznych i ludzi,
którym bliska jest polska historia, kultura i tożsamość, o poparcie opisanej tu akcji. Ma ona wymiar społeczny.

Pielęgnujmy naszą przeszłość i dorobek poprzednich pokoleń dla nas samych i tych, którzy przyjdą po nas.
Nie stać nas na zaniechania i utratę własnego dziedzictwa.

Literatura:
Matwijów Maciej, Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945-1948, Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, Wrocław 1996.
Przeniosło Małgorzata, Przeniosło Marek, Profesorowie Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie urodzeni w rodzinach chłopskich (okres II Rzeczypospolitej) – portret zbiorowy, „Dzieje Najnowsze” t. 53 (Warszawa 2020), z. 3.

Majątek skarbu państwa, 1930 r. (domena publiczna, źródło ilustracji)

Towarzystwo Przyjaciół Grodna i Wilna Oddział we Wrocławiu

Jesteś tutaj

Chrońmy wspólnie nasze dziedzictwo!

Towarzystwo Przyjaciół
Grodna i Wilna
Oddział we Wrocławiu